Kto w Polsce zna Vilema Flussera?

Przemysław Wiatr we wstępie do przedstawianej tu książki pisze, że myśl Viléma Flussera (1920–1991) pozostaje ciągle poza uwagą polskiego czytelnika. Flusser pochodził z Czechosłowacji, z której wyemigrował po wybuchu II wojny światowej, tam utracił całą rodzinę i jako nastolatek znalazł się w Ameryce Południowej. Dziś uważany za jednego z najwybitniejszych filozofów brazylijskich. Przez kilkanaście lat w dzień zarabiał na życie handlem, w nocy filozofował. Pisał książki (zbiory esejów), artykuły do czasopism naukowych, artystycznych i publicystycznych – w sumie imponujący dorobek kilkudziesięciu książek. Charakteryzuje je styl zdecydowanie nieakademicki, co zdaniem Wiatra może być jedną z przyczyn nikłego zainteresowania badaczy; w Polsce jest Flusser, wyłączając jego Ku filozofii fotografii, praktycznie nieznany.

Stąd w serii Monografii FNP, jako próba wypełnienia tej luki, pojawiła się bardzo interesująca i solidnie przygotowana książka W cieniu posthistorii . Rozdział I pracy Wiatra zawiera obszerną biografię intelektualną Flussera, zaś rozdziały II–IV dotyczą głównych tematów jego dociekań, a mianowicie problemu komunikacji, mediów oraz społeczeństwa (każdy rozdział zakończony jest solidnym podsumowaniem). Kluczem do rozważań o społeczeństwie jest koncepcja komunikacji; komunikacja jest „źródłem naszej egzystencji i środkiem do wynurzenia się z bezsensu życia przyrodniczego, a jej celem jest udział w »wieczności« (…) wszystko co przydarza się nam jako ludziom, przydarza się w niej” (163); strukturę komunikacji określa język, z niej wyrasta cała kultura i umożliwia ona dialog. Podstawową rolę komunikacyjną pełnią teksty, choć w rozwoju kultury coraz częściej są one wypierane przez wytwory (obrazy) techniczne. Dlatego rozdział III poświęcony jest analizie mediów. W teorii mediów podstawowe pojęcia to obraz techniczny i apparatus . Rozwój przedstawiania przebiega jako proces oddzielania się od świata przyrody najpierw w obrazach, następnie poprzez kształtowanie świadomości historycznej („człowiek historyczny jest o dwa kroki od rzeczywistości. Spogląda na świat i wartościuje go w funkcji tekstu, który… jest złożony z fragmentów obrazu”) i w końcu, współczesnej, przez obraz techniczny, np. film (jako wypadkową łączenia elementów zawartych w programie aparatu, nie zaś elementów rzeczywistości). Apparatus zaś to dzisiejsze narzędzie tworzenia kultury wykorzystujące teorie i odkrycia naukowe.

Jak zatem przy takim przekształceniu komunikacji wygląda społeczeństwo? Według Flussera współczesne społeczeństwo żyje w epoce posthistorycznej, przy czym koniec historii nie oznacza faktu, że świat przestał się rozwijać, ale to, że procesualna świadomość historyczna, produkująca dzięki pismu logiczne następstwo zdarzeń, zastąpiona zostaje przez historię pisaną na nowo (w dowolny sposób kształtowaną przez środki techniczne – aparaty). To społeczeństwo, w którym podstawową rolę grają techniczne środki komunikacji, a ich wszechobecność jest dla Flussera szansą dla społeczeństwa, umożliwiając każdemu udział w dialogu.

Filozofia Flussera jest próbą ujęcia złożoności kultury, przy czym dominująca u niego forma eseju umożliwia oddanie całej tej złożoności czy wręcz jej paradoksalności. Ostatecznie analiza ta zmierza do przedstawienia jednolitego opisu rzeczywistości. „Walka z dualizmem – to jeden z głównych filozoficznych projektów Flussera. Niemal z każdego eseju przebija chęć przekonania czytelnika (…) że klasyczne dualizmy, którymi karmiła się przez tysiąclecia myśl zachodnia, są jedynie teoretycznymi konstruktami, że rzeczywistość dualizmów takich nie wykazuje, jest »jednorodna« w swojej różnorodności”.

Marek Lechniak

Przemysław WIATR, W cieniu posthistorii. Wprowadzenie do filozofii Viléma Flussera , Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2018, seria: Monografie FNP.