Kobiecość bez ideologii

Wielogłosową publikację Tożsamość kobiet w Polsce otwiera znamienne zdanie prowadzącej badania nad twórczością i biografią staropolskich pisarek Krystyny Stasiewicz: „Historia kobiet zatoczyła szeroki łuk – od mizoginizmu do feminizmu”. Przełamywanie uprzedzeń wobec płci niewieściej umożliwia jej przedstawicielkom bardziej swobodne i zgodne z ich aspiracjami zarówno kreowanie, jak humanistyczne zgłębianie własnej tożsamości. Samowiedza kobiet obchodzi też mężczyzn.

Oczywiście wielką przesadą jest utrzymywanie poglądu, że do naszych czasów niewiasty były traktowane przedmiotowo. Przeczy temu chociażby fenomen śląskich pisarek oraz sposób pokazywania odważnych pań już w średniowiecznej literaturze z terenu Śląska. Autorki pochylają się nad problematyką kobiecej świętości i aktywnością przedstawicielek wysokich rodów na forum publicznym. Usamodzielniając się, dążyły one do umacniania poczucia własnej wartości. Mówiąc inaczej, pokonywały kompleks bycia kobietą.

Z rozważań wynika nierzadko, że teksty (szczególnie listy) pisarek dawnych epok stanowią obszar rozpoznany zaledwie cząstkowo. Ale cóż to za teksty? Są one czymś więcej niż dokumentami życia. Np. listy Franciszki Urszuli Radziwiłłowej (damy z pierwszej połowy XVIII stulecia) opierają się na „strategiach literacko-epistolograficznych i językowych, mających prowadzić do jak najpełniejszego opisania emocjonalnego kochającej kobiety”. Nie tylko tu z refleksji nad dawniejszym kobiecym pisarstwem wypływa myśl, że reprezentuje ono roztropność i cnotę ostrożności – nawet wtedy, gdy wraz z industrializacją kształtują się nowe typy tożsamościowe, „emancypantki”, „robotnicy”, „nauczycielki” i inne.

Książka stała się możliwością przypomnienia lub przywrócenia historii literatury (a również kultury) kobiet nietuzinkowych i twórczych. Należą do nich m.in.: poetka Maria Bartusiówna, pisarka Maria Sadowska (podpisująca się pseudonimem Zbigniew), kolekcjonerki sztuki, których liczba rośnie, dawne tłumaczki, pionierki psychologii naukowej.

Szczęśliwie w żadnym rozdziale nie widać ulegania pokusie tworzenia feministycznej i bezkrytycznej „hagiografii”, co dobitnie pokazuje analiza postaci kobiecych o negatywnej tożsamości w utworach Elizy Orzeszkowej.

Problematyka drugiego tomu ma charakter bardziej interdyscyplinarny, oscyluje wokół zagadnień powiązanych z procesami i zjawiskami dwudziestowiecznymi, które wpłynęły na przewartościowywanie się tożsamości kobiet. Oczywiście w Polsce nigdy nie była i nie jest ona jednolita. U źródeł odmienności tkwią zarówno różnice wyznaniowe, jak i doświadczenia kulturowe, społeczne, narodowe, regionalne czy historyczne. W tym kontekście ciekawą projekcją jest wypowiedź Iwony Anny NDiaye o tożsamości muzułmanek w Polsce.

W wielu artykułach wysuwają się kwestie opresyjności wobec kobiet czy dramatyzm przeżywania ról przypisanych im prawem biologii lub tradycji. Mowa tu o histerii jako języku kobiety czy ograniczających ją tradycjach, przymusach decyzyjnych. Ale już mizoginizm okazuje się czymś innym niż zwykło się myśleć. Negatywny stosunek mężczyzn do kobiet, jak pokazuje Marek Lubański na przykładzie prozy Michała Choromańskiego, odsłania pełną leków tożsamość męską.

Rzeczywistość wepchnęła kobietę w świat pracy, toteż stała się ona bohaterką wykonującą określone zawody. Ten wymiar przejawiania się kobiecości jest pokazany od strony literackiej oraz socjologicznej, medialnej czy politycznej. Przypadki specjalne analizowane są w artykułach literaturoznawczych wchodzących na pola zainteresowań związanych z uzależnieniami, rozmaitymi aporiami, eugeniką czy komplikacjami naznaczonymi przez seksualność.

Wielowymiarowość uzyskanego opisu tożsamości kobiet zastanawia, tym bardziej że w podjętych badaniach ideologia feministyczna znajduje się na dalekim tle lub prawie w ogóle jej nie widać.

Zbigniew Chojnowski

Tożsamość kobiet w Polsce. Interpretacje. Tom I. Od czasów najdawniejszych do XIX wieku , pod red. Iwony MACIEJEWSKIEJ, Tom II. W XX i XXI wieku , pod red. Joanny CHŁOSTY-ZIELONKI, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2016.