Jak w lustrze

Zwierciadło nauki to zbiór artykułów związanych tematycznie z nauką polską. W przeważającej części dotyczą XX wieku. Były one publikowane od 1999 r. na łamach „Forum Akademickiego” pod hasłem „Kartki z dziejów nauki w Polsce”. Publikowane były w sposób luźny, bez wybijającego się problemu czy chronologii, toteż spektrum poruszanych tematów jest przeogromne. Znajdziemy tu, prócz kwestii traktujących o metanauce, ustawowych granicach wolności nauki czy relacjach nauki do filozofii i polityki, rzeczy dotyczące np. ludzi genialnych (nawiązanie do dzieła Ernesta Kretschmera) czy artykuł-hasło Kobiety a nauka . Jest wiele informacji o ludziach polskiej nauki, jej wielkich autorytetach (np. Kazimierzu Twardowskim), ale też o bladych epigonach, uzurpatorach, a nawet złoczyńcach, którzy w białych rękawiczkach, w imię zaistnienia w świecie naukowym, postępowali nieuczciwie, a nawet do dziś są posądzani o współudział w zbrodni.

Zasadniczo omówione zostało polskie życie naukowe w znaczących ośrodkach od zarania ich istnienia: Krakowie, Wilnie, Zamościu, Lwowie, Warszawie, Poznaniu, Lublinie czy Toruniu. Tam, gdzie miało to miejsce, wskazano na zaistniałe przed uformowaniem się ośrodka akademickiego instytucje, które dały mu początek. Ciekawe jest zestawienie samego pojmowania nauki i przypisywania jej określonej roli w społeczeństwie polskim w okresie gwałtownych przemian społecznych i cywilizacyjnych w Europie, zwłaszcza w okresie pozytywizmu, erupcji ideologii socjalistycznej, I wojny światowej i pospiesznego odbudowywania polskiej niepodległości.

Czytelnik ma okazję zapoznać się z typowymi hasłami związanymi ze szkolnictwem wyższym, jak: władze akademickie, hierarchia akademicka, reforma uniwersytecka, autonomia uczelni, rada rektorów, seminaria, instytuty i zakłady, stopień inżyniera, stopień magistra, docenci, profesorowie, system aspirantury, polityka kadrowa – wszystko oczywiście na naszym rodzimym gruncie. W takim kompendium nie mogły być pominięte towarzystwa naukowe, więc swoje poczesne miejsce znalazły tu zacna Polska Akademia Umiejętności, jak i Towarzystwo Naukowe Warszawskie, a nadto towarzystwa z innych miast akademickich obszaru historycznie polskiego. System wspierania nauki też został znakomicie omówiony, bo odnajdziemy w encyklopedii hasła – artykuły zarówno dotyczące Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, jak i Kasy im. Józefa Mianowskiego, zawarto także informacje o materialnym i duchowym wsparciu dla nauki, jakiego udzielały jej rodziny Zamoyskich, Działyńskich, Raczyńskich, Ossolińskich, Jaroszyńskich oraz o ofiarności polskiego duchowieństwa i wszystkich ludzi, którym nauka była droga.

Artykuły Hübnera doskonale oddają metamorfozę polskiej nauki po II wojnie światowej. W haśle „Nowe barbarzyństwo” znajdziemy opis rewindykacji zbiorów Ossolineum, które władze sowieckiej Ukrainy traktowały w 1946 i 1947 r. jako wymuszenie. Nie zwrócono ze Lwowa ok. 60% książek i niemal wszystkich czasopism i wydawnictw ciągłych. Nie oddano zasobów kartograficznych, dzieł sztuki i nieskatalogowanych rękopisów, księgozbiorów podręcznych, inwentarzy i dokumentacji Ossolineum. Dobra te zostały upaństwowione przez władze okupacyjne i przekazane instytucjom sowieckiej Ukrainy.

Ukoronowaniem barbarzyństwa względem nauki polskiej były represje personalne. Zapoczątkowały je wymiany pomocniczych pracowników nauki, a od połowy 1948 r. Stefan Żółkiewski, kierownik Wydziału Oświaty i Kultury KC PPR, przeprowadzał już oficjalnie akcję usuwania wybitnych humanistów, którzy w partyjnej nomenklaturze nazywani byli „kułakami nauki”. Odsuwano od wykładów i pozbawiano katedr chociażby: Romana Ingardena, Jana Bystronia, Marię i Stanisława Ossowskich, Janinę i Tadeusza Kotarbińskich, Józefa Kostrzewskiego, Ludwika Kolankowskiego, Władysława Tatarkiewicza… Ich miejsca szybko pozajmowali absolwenci Instytutu Kształcenia Kadr Naukowych przy KC PZPR.

Bogdan Bernat

Piotr HÜBNER, Zwierciadło nauki. Mała encyklopedia polskiej nauki akademickiej , Polska Akademia Umiejętności, Kraków 2013.