Iwaszkiewicz jako koneser sztuki

Wśród wielu opracowań życia i twórczości Jarosława Iwaszkiewicza warto omówić wyróżniającą się sposobem ujęcia tematu książkę Aleksandry Giełdoń-Paszek. Autorka jest historykiem sztuki, dlatego inspiracjom artysty przygląda się z nieco innej strony niż historycy literatury. Jej celem było zrekonstruowanie upodobań estetycznych pisarza i ich wpływu na jego twórczość. Opiera się głównie na tekstach literackich Iwaszkiewicza zestawionych z jego Dziennikami , ale bierze też pod uwagę biografie i opracowania krytyczne dzieł. W ten sposób powstała szczegółowa analiza gustów artystycznych pisarza (bardzo zmiennych, „kapryśnych”, bo – jak pisze autorka – zależnych od chwilowych nastrojów i uprzedzeń) oraz ich literackich przetworzeń.

Zainteresowanie Giełdoń-Paszek dziełami Iwaszkiewicza zrodziło się już w dzieciństwie. Gdy miała 10 lat, na konkursie recytatorskim prezentowała wiersz Odwiedziny miejsc ulubionych w młodości . Choć to utwór trudny i niezrozumiały dla dziecka, zafascynował ją plastycznością obrazu. Fascynacja ta rozwijała się wraz z poznawaniem kolejnych utworów, także tych przeniesionych na ekran. Tak rozpoczęło się zbieranie materiałów do niniejszej książki.

Składa się ona z trzech części. Pierwsza dotyczy przede wszystkim okresu młodzieńczego na Ukrainie i wczesnej fazy twórczości w Warszawie. Nie odnosi się bezpośrednio do sztuk plastycznych, ale jest próbą pokazania, co ukształtowało Iwaszkiewicza jako estetę.

Druga część poświęcona jest roli podróży w życiu pisarza. Dawały one możliwość obcowania z zabytkami i dziełami sztuki, co istotnie wpłynęło na jego twórczość. Najwięcej miejsca w dorobku lirycznym i prozatorskim zajmują inspiracje wyniesione z podróży po Włoszech. Ważnymi miejscami odwiedzanymi przez niego są również Paryż (Francję nazywa swoim „krajem numer 2”) i Wiedeń. Wiele inspiracji czerpał z chodzenia po polskich i zagranicznych górach. Dużo podróżował po Rosji, Ukrainie; przez trzy lata mieszkał w Danii, gdzie pełnił funkcję sekretarza attaché kulturalnego. Ślady tych podróży widać w całej jego twórczości literackiej.

Osobny podrozdział poświęcony został wydanej w czasach PRL-u książce Iwaszkiewicza Podróże do Polski . Ma ona jednak nieco inny charakter, bardziej reportażowy, i w związku z okresem powstania jest nacechowana ideologicznie. Autorka dostrzega w niej „sztuczny optymizm w zachwycie nad budującą i odbudowującą się Polską”. Jednak zabytki malarstwa i architektury polskiej pojawiają się również w wielu innych jego utworach, często w porównaniach z dziełami z odwiedzanych krajów.

W trzeciej części zostały przedstawione związki pisarza ze sztukami plastycznymi. Autorka omawia dzieła zgromadzone w jego domu w Stawisku. Część z nich znalazła się tam przypadkiem, np. jako prezenty od znajomych, ale część została świadomie wybrana przez Iwaszkiewicza i jego żonę i świadczy o ich upodobaniach estetycznych.

Iwaszkiewicz w swoich utworach prezentuje nie tylko konkretne dzieła sztuki czy rozważania na ich temat, ale również opisuje sylwetki artystów, których spotyka. Duży wpływ na życie pisarza miał młody malarz Józef Rajnfeld. W listach do niego można prześledzić, jak zmieniały się upodobania artystyczne pisarza. Postać Rajnfelda była pierwowzorem malarza Rousseau w opowiadaniu Anna Grazzi .

Choć Iwaszkiewicz nie był kształcony pod kątem sztuk plastycznych, wrażliwość na piękno i chęć zgłębiania dzieł architektury i malarstwa odcisnęły trwały ślad w jego utworach. Książka Giełdoń-Paszek, dzięki spojrzeniu na twórczość pisarza z innej perspektywy, może stać się interesującą lekturą dla badaczy literatury.

Justyna Jakubczyk

Aleksandra GIEŁDOŃ-PASZEK, Obywatel Parnasu. Sztuki piękne w życiu i twórczości Jarosława Iwaszkiewicza , Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2014, seria: Prace Naukowe UŚ w Katowicach.