Idea twórczej wolności

Na temat relacji polsko-rosyjskich powstało mnóstwo prac poruszających zarówno kwestie polityczne, społeczne, jak również literackie i kulturowe obu nacji. Dusze w niewoli Sylwii Karpowicz-Słowikowskiej to najnowsza i wydaje się najbardziej aktualna propozycja dotycząca tematyki okołorosyjskiej.

Początek pozytywizmu w Polsce przypada na lata 60. XIX wieku. Jest to okres kończący etap narodowowyzwoleńczej walki o wolność, zrywów niepodległościowych, a otwierający ideę pracy organicznej, pracy u podstaw, a w literaturze moment rozkwitu prozy i poezji w czasach tzw. niepoetyckich. Pozytywizm kojarzony jest przede wszystkim z „erą powieści”. Mówiąc o czasach drugiej połowy XIX wieku nie sposób nie wspomnieć twórczości Elizy Orzeszkowej, Henryka Sienkiewicza, Marii Konopnickiej czy Bolesława Prusa. Patrząc z perspektywy czasu, trudno uwierzyć w to, że największe dzieła polskiej literatury powstały w czasach, gdy Polski nie było na mapie świata, w czasach ucisku, zaborów i cenzury.

Autorka Dusz w niewoli w znacznym stopniu stara się przełamać stereotyp Rosji jako zaborcy. Niewątpliwie jej najważniejszym osiągnięciem jest pokazanie, iż myślenie o Rosji w polskiej literaturze nie ogranicza się do ujmowania jej w kategoriach „złego ducha”. Autorka wydobywa w swoich szkicach obraz Rosji jako państwa „życia wielomilionowej masy ludzkiej”. Oczywiście nie pomija negatywnych aspektów, olbrzymiej niechęci wobec Rosjan, mającej swoje odzwierciedlenie w poezji i prozie drugiej połowy XIX wieku, ale stara się ukazać pełen zarys postaw wobec ówczesnej Rosji.

Doświadczenie ucisku, zaborów i porażki, w szczególności dla polskiej inteligencji, okazało się czasami trudne do zdefiniowania i osadzenia w nim siebie i swojej twórczości. Przybierano wówczas różne postawy: „akceptacji stanu rzeczy, rozpoznania i zrozumienia sytuacji, konfliktu i tabuizacji”. Krajowa literatura opowiadała się za wymownym pomijaniem „tematu rosyjskiego”. Dążyła do stworzenia języka, który „umożliwi – mimo oczywistych ograniczeń cenzuralnych – ocalenie polskiej tożsamości”. Tzw. język ezopowy był nieodłącznym elementem wielu dzieł twórców pozytywistycznych.

Za kluczowy tekst mierzący się z tematem rosyjskim autorka uważa Dusze w niewoli Bolesława Prusa. Bardzo szczegółowo omawia utwór, poddając go wnikliwej analizie i interpretacji. W swej monografii autorka odwołuje się także do dzieł Elizy Orzeszkowej, Henryka Sienkiewicza, Marii Konopnickiej i Aleksandra Świętochowskiego. Za cel stawia sobie odkłamanie negatywnego stereotypu Rosjan. W wielu tekstach poetyckich i prozatorskich tamtego okresu Karpowicz-Słowikowska dostrzega próbę zrozumienia rosyjskiego problemu, próbę wyjścia poza granice wynikające z jednoznacznego postrzegania Rosji jako złego mocarstwa. Prus oraz inni twórcy ery pozytywizmu starali się ponad wszelkie uprzedzenia dążyć do szeroko pojętego obiektywizmu, narażając się na negatywne opinie rodaków. „Naturalną i usprawiedliwioną niechęć próbowali oni przekształcić w dociekliwość badaczy, wierni ideom swego czasu, nakazującym bezstronność i niezawisłość ocen. Posądzani niekiedy o apostazję, jak Prus uznawani za zdrajców polskości, nie bali się kreować w swych utworach wizerunków dobrych Rosjan”.

Książka Sylwii Karpowicz-Słowikowskiej to obszerna monografia skupiająca w sobie wątki rosyjskości, relacji polsko-rosyjskich, postrzegania literatury i kultury rosyjskiej zwłaszcza przez polską inteligencję. Autorka dostrzega niechęć w stosunku do Rosji, ale także dokonuje pełnego spojrzenia na recepcję kultury rosyjskiej. Odkłamuje stereotypy, przyjmując obiektywny punkt widzenia. Książka Karpowicz-Słowikowskiej porusza kwestie nieoczywiste, pokazując nowy, odmienny obraz Rosji XIX wieku.

Wioletta Bielecka

Sylwia KARPOWICZ-SŁOWIKOWSKA, Dusze w niewoli. Bolesława Prusa i innych (pozytywistów) myślenie o Rosji. Szkice , Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2018.