Gedeon i inni

Wywód szlachectwa Jeleńskich znajduje się dziś w petersburskim Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym. Ta znacząca w czasach stanisławowskich rodzina herbu Korczak piastowała urzędy w państwie polsko-litewskim od połowy XVI w. Godności senatorskie jako kasztelani nowogródzcy uzyskiwali Rafał, a następnie po nim jego brat, Gedeon. Obydwaj wyniesienie swoje zawdzięczali Stanisławowi Augustowi. W XVIII w. rodzina miała spore wpływy w województwie mińskim, obsadzając niemalże całą hierarchię urzędów ziemskich w powiecie mozyrskim, uzyskując wciąż nowe dzierżawy od Radziwiłłów i Sapiehów na Litwie i zyskując zainteresowanie Stanisława Augusta w Warszawie. Jeleńscy weszli także w komitywę ze starymi litewskimi rodami: Rdułtowskimi, Obuchowiczami, Kościałkowskimi, Lenkiewiczami.

Pokaźna publikacja Dariusza Rolnika składa się z pięciu części. W pierwszej, zatytułowanej Rodzina Jeleńskich, jej genealogia, rozrodzenie i koneksje – ujęcie biograficzne, zaprezentowano biografie z uwzględnieniem dróg karier poszczególnych Jeleńskich. Druga część, Rodzina Jeleńskich herbu Korczak – ujęcie graficzne, jest prezentacją drzew genealogicznych rodu, a zarazem owocem wielkiej kwerendy w mińskim Narodowym Archiwum Historycznym Białorusi. Kwerenda ta, której celem było opracowanie pełnego inwentarza zawartości Archiwum Jeleńskich, wykonana została dzięki projektowi Narodowego Centrum Nauki. Na jej podstawie odtworzono rolę Jeleńskich w życiu publicznym województwa mińskiego.

Część trzecia pracy, Między Familią i stronnictwem królewskim a Radziwiłłami i Sapiehami, ukazuje rolę Jeleńskich nie tylko jako gospodarzy majątków, lecz także jako bezkonkurencyjnych włodarzy powiatu mozyrskiego. Czytelnik może poznać specyfikę prowincji litewskiej w zakresie polityki państwowej i lokalnej, kończąc na obyczajowości życia codziennego. Część czwarta, Między polityką a gospodarstwem, to opis przykładnego gospodarowania na swoim terenie. O ile rodziny ze wschodnich terytoriów Rzeczypospolitej szukały możnych partnerów w celu zrobienia kariery, o tyle Jeleńscy odbiegają od takiego sposobu, koncentrując się na tym, co można dziś nazwać public relations. Zawsze byli przygotowani do przeprowadzenia sejmików, zarówno pod względem merytorycznym, jak i praktycznym. Dysponując odpowiednimi środkami „starali się, by dla ich sejmikujących sojuszników gotowy był popas i stół, o czym sami często z troską pisali, pilnując przy tym, żeby nie powtarzać tych samych błędów, np. wożenia na sejmiki wina w niewłaściwych beczkach, tych po mocniejszych trunkach”. Z zapobiegliwości znany był zwłaszcza Gedeon Jeleński, który sam zdał sobie sprawę, że spokój i dobrobyt we własnym majątku pozwala mu się poświęcić życiu publicznemu. Szlachetną ideę republikanizmu – na ile mógł – realizował w życiu. W pamięci pozostał jako przykład gospodarza i człowieka dobrego dla włościan. O humanitaryzmie świadczy zresztą jego spuścizna literacka, a także mecenat (zwłaszcza dla wydawniczych planów Franciszka Bohomolca) oraz tematyka przekładanych samodzielnie dzieł.

Piątą, najobszerniejszą część, W życiu publicznym Wielkiego Księstwa Litewskiego i Rzeczypospolitej – od sejmu konwokacyjnego (1764) do upadku państwowości polskiej (1795), stanowi prezentacja poszczególnych członków rodziny Jeleńskich w najważniejszych zdarzeniach czasów stanisławowskich. Na czoło w końcowych latach istnienia Rzeczypospolitej wysuwa się Gedeon i jego bratanek Konstanty Ludwik. Można ich zakwalifikować do elit oświeconych, choć zauważyć należy, że żaden z nich nie zaistniał szerzej w publicznym życiu kraju, pomimo że w Warszawie często bywali. Cieniem na rodzie kładzie się jedynie obrona Szymona Kossakowskiego przez Józefa Jeleńskiego, choć tłumaczy się ją zwykłą wojskową lojalnością, bez podtekstów ideologicznych. W końcowych latach państwowości Rzeczypospolitej Jeleńskim udało się opanować urzędy w Nowogródku i Wilnie. Była to konieczność wobec wcielenia po II rozbiorze województwa mińskiego do Rosji.

Bogdan Bernat

Dariusz ROLNIK, Województwo mińskie i Jeleńscy w życiu publicznym Rzeczypospolitej w latach 1764-1795 w świetle korespondencji, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2018, seria: Prace Naukowe UŚ w Katowicach.