Dzieło pouczające

Znaczenia dorobku Władysława Konopczyńskiego nie sposób przecenić pomimo upływu lat. Dla wielu pokoleń historyków stał się on często niedoścignionym wzorem uczonego potrafiącego w rzetelny i obiektywny, a jednocześnie niezwykle ciekawy sposób badać i analizować opisywane przez siebie zjawiska, procesy i postacie historyczne.

Biografia poświęcona postaci uczonego pijara, Stanisława Konarskiego, pierwsze wydanie miała w 1926 r. Obecnie została wznowiona, co należy uznać za rzecz niezwykle pożyteczną i cenną. Z powodu złożoności postaci i kilku ważnych dziedzin zainteresowań i pól działalności tego zakonnika napisanie w miarę wyczerpującej i obiektywnej jego biografii nie było rzeczą łatwą. Warto bowiem przypomnieć, że przede wszystkim był to pisarz i reformator polityczny oraz pogromca liberum veto, próbujący opracować i wprowadzić w upadającej Rzeczpospolitej nowy, sprawniejszy system konstytucyjny, a także wydawca Volumina Legum oraz znany i ceniony – nie tylko w Polsce – wychowawca młodzieży, autor reformy pijarskiego szkolnictwa, której celem było wychowanie światłych i wolnych od dawnych, politycznych przywar obywateli Rzeczypospolitej. Nie mniej istotną trudnością w badaniu dziejów i osiągnięć tej postaci był moment, w którym przyszło jej działać, czas tragicznego schyłku Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Jednak dzięki żmudnym i zakrojonym na szeroką skalę kwerendom archiwalnym i bibliotecznym – zarówno krajowym, jak i zagranicznym – udało się stworzyć Konopczyńskiemu biografię, która pomimo upływu lat nadal powszechnie uważana jest za aktualną i wyczerpującą oraz jednocześnie za dzieło niemal epokowe. Dzieje się tak m.in. dlatego, że mimo iż autor miał świadomość istnienia pewnych braków tej biografii, wynikających z niemożności dotarcia do niektórych źródeł, również współczesnym historykom nie udało się znacząco poszerzyć bazy poznawczej dotyczącej osoby i działalności Stanisława Konarskiego. W biografii tej Konopczyński – oprócz innych elementów życia Konarskiego – omówił także dom rodzinny duchownego, jego wstąpienie do zgromadzenia pijarów oraz przyczyny zmiany poglądów na temat metod i celów wychowania oraz nauczania szkolnego młodzieży. Przedstawił go również jako wnikliwego obserwatora życia politycznego Rzeczypospolitej epoki saskiej, uwikłanego w ówczesną politykę stronnictwa najpierw walczącego z Sasami, a następnie popierającego Stanisława Augusta Poniatowskiego jako kandydata do polskiego tronu. Poza tym pokazał go także jako pisarza politycznego, przede wszystkim zaś jako autora ważnego dzieła O skutecznym rad sposobie . Dokonał też ciekawej i rzeczowej analizy pozostałego dorobku pisarskiego Konarskiego, szczególnie zaś w aspekcie jego propozycji i dążeń do reformy ustroju politycznego Rzeczypospolitej i założeń nowoczesnego wychowania młodzieży w utworzonym przez niego Collegium Nobilium. W związku z tym autor przedstawił propagowany przez pijara ideał „porządnego człowieka”, jego rozumienie prawdziwego szlachectwa i cnót obywatelskich oraz wzór dobrego i światłego wychowawcy. Tom zamyka wybór listów Stanisława Konarskiego, pisanych do różnych osób oraz innych niewydanych źródeł dotyczących jego osoby.

Wartość recenzowanej tutaj biografii podnosi ciekawie napisane wprowadzenie autorstwa Piotra Bilińskiego i Zofii Zielińskiej, które potencjalnemu czytelnikowi przybliża zarówno postać Władysława Konopczyńskiego, jak i kulisy powstawania tej niezwykle ciekawej i ważnej monografii. Nie bez znaczenia jest też fakt, że książka stanowi dobry przykład opracowania historycznego o sporej wartości literackiej. Posiada więc cechę, która we współczesnej historiografii spotykana jest coraz rzadziej. Tak więc warto sięgnąć do tego dzieła, stanowiącego ważny element dorobku polskiej historiografii epoki nowożytnej.

Aleksander Smoliński

Władysław KONOPCZYŃSKI, Stanisław Konarski, wstęp Piotr Biliński, Zofia Zielińska, Ośrodek Myśli Politycznej, Muzeum Historii Polski, Kraków – Warszawa 2016, seria: Biblioteka klasyki historiografii.