Dynamiczna równowaga

Książka Macieja Potza ma dwie najważniejsze zalety publikacji naukowej – dostarcza wiedzy na bardzo konkretny temat (stan prawny i praktyka prawna dotyczące obecności religii w sferze publicznej w USA) i jednocześnie pozwala głębiej zrozumieć zagadnienia znacznie bardziej ogólne. Dzięki precyzyjnemu definiowaniu stosowanych pojęć autor umożliwia czytelnikowi głębsze przemyślenie kwestii znacznie mniej abstrakcyjnych niż sytuacja w Stanach Zjednoczonych – np. zagadnień związanych ze stosunkiem naszego własnego państwa do religii czy z perspektywami większej wielokulturowości w Polsce (w związku z napływem osób innych wyznań i religii).

Najlepszym przykładem jest precyzyjne rozróżnienie wolności sumienia i wolności wyznania – te dwie wolności wymienia się u nas jednym tchem, tak jakby chodziło o jedno prawo człowieka. Tymczasem amerykańscy prawnicy rozróżniają je nie dla uprawiania jałowych spekulacji, ale dlatego, że tego rodzaju odróżnienie jest niezbędne do ustalenia, czym jest wolność religijna w demokratycznym państwie. Drugi przykład to rozróżnienie rozdziału państwa od Kościoła i oddzielenia państwa od religii – w realiach amerykańskich żaden Kościół nie ma pozycji większościowej, a wiele osób wywodzi swój światopogląd z chrześcijaństwa jako takiego (konkretna denominacja protestancka nie ma tu znaczenia). Czym innym jest prawne zapewnienie oddzielności dwóch instytucji (państwa i konkretnego związku wyznaniowego), a czym innym stosunek państwa i jego prawodawstwa do religii jako takiej (segregacja, przyjazna neutralność).

Książka Potza pozbawia też złudzeń charakterystycznych dla wielu dyskusji o skomplikowanych kwestiach światopoglądowych – że istnieje jakieś jedno rozwiązanie, jakiś jeden zestaw reguł prawnych i procedur, który pozwoli rozwiązywać wszelkie konflikty w danej sprawie bez wątpliwości. Autor jasno wskazuje (na podstawie całego wywodu), że w USA interpretowanie konstytucji pod kątem relacji państwo-religia trwa od powstania tego państwa – i nie ma żadnych widoków na to, by kwestię tę udało się kiedykolwiek zamknąć raz na zawsze. Stanowisko kluczowego tu organu, jakim jest Sąd Najwyższy, zmienia się w zależności od składu tego gremium i żadne rozwiązanie nie może być uważane za ostateczne. Państwo i religie muszą pozostawać w dynamicznej równowadze, gdyż skrajności (całkowity rozdział lub teokracja) wcale nie rozwiązują problemu.

Praca daje również cenny wgląd w system polityczny i świadomość społeczną Amerykanów – z uwagi na rozmiary publikacji powierzchowny, ale zwięzły i treściwy. W Polsce podczas wielu debat widać autentyczną fascynację licznych ich uczestników Stanami Zjednoczonymi – rzadko kiedy jednak idzie to w parze z głębszą wiedzą o tym kraju. Potz w zrozumiały dla laika sposób wyjaśnia pojęcie religii obywatelskiej i wskazuje, jakie rzeczywiste znaczenie mają dla Amerykanów – w tym również wielu niewierzących – odniesienia do Boga na banknotach dolarowych czy w przysiędze na wierność fladze narodowej (Pledge of Allegiance ). Pokazuje też – co w Polsce jest słabo rozumiane – różnicę między świeckością państwa a obecnością religii w życiu publicznym.

Przy wszystkich wymienionych zaletach książki należy jednak zwrócić uwagę na kilka drobnych merytorycznych niedociągnięć – ujawniają się one, gdy autor z obszarów swoich specjalności naukowych przenosi się na te słabiej mu znane. Wzmiankując po raz pierwszy proces Johna Scopesa w 1925 roku (słynny w USA tzw. małpi proces), wspomina o sztuce teatralnej inspirowanej tymi wydarzeniami. Jednak z niewiadomego powodu podaje jej tytuł w oryginale (Inherit the Wind ), choć utwór ten znany jest polskiemu czytelnikowi pod polskim tytułem (Kto sieje wiatr ). Ponadto Potz wspomina o jednej adaptacji filmowej tej sztuki, podczas gdy została ona zekranizowana dwa razy (1960 i 1999). Tego typu drobne wpadki mogą w pewnych sytuacjach wprowadzać w błąd uważnego czytelnika, który np. mógłby zrozumieć, że utwór ten nie był nigdy rozpowszechniany w Polsce.

Marek Misiak

Maciej POTZ, Granice wolności religijnej. Problemy polityczno-wyznaniowe w Stanach Zjednoczonych Ameryki , Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2015, seria: Res Humanae.