Dylematy naukowców

Monografia powstała w ramach projektu badawczego „Naukowcy dawniej i dziś – osobowość, rola, profesjonalizm”, realizowanego na Uniwersytecie Śląskim. Współtworzyli ją przedstawiciele nauk społecznych, humanistycznych, medycznych i technicznych z jedenastu ośrodków naukowych. Zostały w niej poruszone m.in. tematy autorytetu naukowca, profesjonalizmu i oryginalności badań oraz egalitarności i elitarności twórczości naukowej. Omówiono role współczesnych uczonych, ich misję i obowiązki. Zajęto się również oczekiwaniami studentów wobec promotorów ich prac naukowych oraz odpowiedzialnością pracowników nauki. Halina Kulik i Józefa Dąbek opowiedziały o trudnościach, z jakimi spotykały się dawniej kobiety chcące studiować medycynę, przytoczyły historie pierwszych lekarek i wskazały ich wpływ na rozwój nauk medycznych. Oddzielną część poświęcono barierom zawodowym, neoliberalnemu rynkowi pracy, problemom matek pracujących naukowo oraz poczuciu sensu w byciu naukowcem.

Nauka ma służyć poznawaniu i rozumieniu świata. Autorzy książki ubolewają, że dzisiaj wartość badań naukowych ocenia się przez pryzmat użyteczności, możliwości zastosowania w gospodarce czy na rynku pracy. Tym samym twórczość naukowa przestaje być powołaniem i posłannictwem, a staje się takim samym zawodem jak każdy inny. Z jednej strony ludzie oczekują od nauki znalezienia środków na wszystkie dolegliwości, a z drugiej mają do niej coraz mniej zaufania. Krytykowane jest szkolnictwo wyższe, zwłaszcza jego rola i profesjonalizm oraz misja nauczycieli akademickich. Wiedza naukowa, do końca XX wieku zamknięta w murach uczelni i dostępna jedynie badaczom i ewentualnie studentom, teraz jest masowo udostępniana w internecie. Działalność postnaukowa może być prowadzona przez niemal każdego mającego dostęp do portali interaktywnych. Coraz bardziej zaciera się granica między wiedzą naukową a pozanaukową. Znów słyszymy o upadku autorytetów, i chociaż skargi te znamy już od starożytności, obecnie nabierają nowego wymiaru.

Kim dzisiaj jest naukowiec? Rafał Blazy przytacza słowa jednej ze swoich mistrzyń, prof. Barbary Bartkowicz: uczony uczy tego, co wie, a naukowiec uczy tylko tego, co przeczytał. Autor artykułu rozumie to jako konieczność poszukiwania przez uczonego prawdy w nauce oraz odróżnienia naukowej działalności twórczej od odtwórczej.

Według Sławomira Sztobryna młodym badaczom środowisko naukowców jawi się jako coś jednolitego, a zarazem wspaniałego. Po latach ludzie, którzy wydawali się idealni, ujawniają swe niedoskonałości, a nauka wydaje się narzędziem w grach społecznych przez nich uprawianych. Autor postuluje, by tworzyć takie środowisko pracy, w którym zarówno najmłodsi, jak i najstarsi naukowcy „nie będą czuli się zagrożeni w swej zawodowej i osobistej egzystencji”. Kontrowersyjnym tematem zajął się Mateusz Penczek, który opisując dyskurs naukowców z innymi członkami społeczeństwa, przywołuje rozmowy australijskiego etyka Petera Singera z niepełnosprawną Harriet McBryde Johnson. Singer próbował udowodnić, że istotą życia jest jakość. Ponieważ niepełnosprawność zaburza jakość życia, pod względem etycznym usprawiedliwione byłoby przerwanie życia osoby niepełnosprawnej. Co szokujące, ludzie z niepełnosprawnością w jego mniemaniu nie są „osobami”, czyli samoświadomymi istotami ludzkimi. Badacz nie przyjmował tego, że tacy ludzie nierzadko pełniej korzystają z życia, podejmując wyzwania, na które inni nie mieliby odwagi.

Czy celem tego ostatniego artykułu było pokazanie, że teorie naukowe nie zawsze są ludzkie? W świetle tych rozważań pojęcia „osobowość”, „rola” i „profesjonalizm” w odniesieniu do wspominanego etyka nabierają nowych znaczeń.

Justyna Jakubczyk

Naukowcy. Osobowość, rola, profesjonalizm , red. nauk. Alicja ŻYWCZAK, Małgorzata KITLIŃSKA-KRÓL, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2019, seria: Prace Naukowe UŚ w Katowicach.