Dla wierzących i niewierzących

Książka ta łączy dwie ważne cechy dobrej literatury filozoficznej: wielostronne rozważanie problemu przy jednoczesnym zachowaniu łączności z tzw. realnym życiem. Pokazuje bowiem przede wszystkim, że nie tylko kwestie związane z zarabianiem pieniędzy czy wychowywaniem dzieci mają fundamentalne znaczenie. Nie taki był cel autora, ale jego intelektualnej dyscyplinie publikacja zawdzięcza swoją najważniejszą zaletę – nie tylko referuje temat, lecz także skłania do przemyśleń.

Z różnie sformułowanymi wersjami zakładu Pascala wielu czytelników zetknęło się zapewne nieraz. Być może tych z nich, którzy deklarują się jako niewierzący, ktoś wierzący próbował kiedyś skłonić do zmiany postawy właśnie za pomocą takiego argumentu. Wójtowicz osadza pomysł Pascala w kontekście i pokazuje, że sposób, w jaki jest on obecny w debacie publicznej, wyraźnie spłaszcza rozumienie tego fragmentu Myśli . Jest to kontekst zarówno wcześniejszego dorobku francuskiego myśliciela, jak i kontekst całości dzieła – oba omówione jednocześnie zwięźle i precyzyjnie. Jeszcze ważniejsze jest przytoczenie i szczegółowe wyjaśnienie całego odnośnego passusu z Myśli , w świadomości większości ludzi obecna jest tylko pierwsza część rozumowania Pascala. Wójtowicz rozdziela następnie dominujące w piśmiennictwie niespecjalistycznym rozumienie zakładu i rozumienie pełne, i streszcza je w dwunastu punktach, pozwalających prześledzić tok myślenia filozofa. W ten sposób udowadnia, że potoczne rozumienie zakładu tylko potocznie jest oczywiste.

Równie cenne jest zreferowanie podstawowych kontrowersji związanych z zakładem: od zarzutów Woltera i Diderota, poprzez krytykę dokonaną przez Williama Jamesa, aż po myślicieli współczesnych (m.in. Alana Hájeka). Te fragmenty książki to znakomita lekcja myślenia filozoficznego jako takiego; zarzuty pod adresem koncepcji Pascala wydają się zaskakujące, gdyż obnażają założenia, które nieświadomie poczyniliśmy, gdy uznawaliśmy zakład za oczywisty do zrozumienia. Koncept Pascala okazuje się być czymś znacznie więcej niż efektownym paradoksem, zmusza do przemyślenia rozumienia takich pojęć, jak ateizm i agnostycyzm i ich przełożenia na praktyczne życiowe decyzje. Podważeniu ulega również przekonanie o tym, że tylko racjonalne poznanie i racjonalne decyzje mają wagę i sens, binarna opozycja między „rozumem” a „sercem” między „racjonalnością” a „intuicją” okazuje się być znacznie bardziej złożona. Z kolei omawianie modyfikacji zakładu Pascala przez kolejne pokolenia filozofów oraz najważniejszych przedstawionych kontrzakładów pozwala zobaczyć, że zakład Pascala to nie tylko poręczny argument w dyskusji, ale wciąż żywa koncepcja intelektualna, i że rozważanie jej to zagadnienie przynależne nie tylko do historii filozofii, lecz także do bioetyki, Nowego Ateizmu i cybernetyki. Wreszcie rozumowania przeprowadzane przez Wójtowicza uczą wykrywania słabych stron argumentacji nawet wybitnych myślicieli, bo jeśli mówmy o zdrowym sceptycyzmie i krytycyzmie jako elementach uczciwości intelektualnej, tu mamy ich dobre przykłady.

Inspirująca jest również analiza drugiej, mniej znanej części zakładu, w której rozmówca Pascala mówi o swojej niemożności uwierzenia w Boga na zawołanie. Wójtowicz wyczerpująco omawia tu rozumienie przez francuskiego filozofa roli nawyku i poddania rozumu wierze, a jest to kwestia mająca egzystencjalne znaczenie dla wielu osób zmagających się z kryzysem wiary. Słowa Jaira z Ewangelii według świętego Marka „Wierzę, zaradź memu niedowiarstwu!” nabierają głębszego znaczenia. Niejedna osoba niewierząca znalazła się zapewne w sytuacji, gdy ktoś bliski (a wierzący) nie był w stanie zrozumieć, dlaczego ona nie wierzy w Boga; często w takiej sytuacji mylone jest „nie chcę” i „nie mogę”. Pascal nie próbował udowodnić istnienia Boga, gdyż uważał, że przeprowadzenie takiego dowodu przekracza możliwości ludzkiego umysłu. Ważne jest, aby wierzący i niewierzący przede wszystkim dobrze się rozumieli, a książka Wójtowicza daje wgląd w logikę myślenia o Bogu, o jego istnieniu i nieistnieniu.

Marek Misiak

Marek WÓJTOWICZ, Zakład Pascala – argumentacja i działanie , Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2016, seria: Prace Naukowe UŚ w Katowicach.