Dialogi o demokracji

„Społeczeństwo obywatelskie jest dziedziną, w której wyrażane są interesy poszczególnych osób, ale w taki sposób, że zostają zharmonizowane w życiu wspólnoty. Reguły tego życia, przede wszystkim etyka praw, określają przestrzeń, w której poruszają się obywatele realizując swe prywatne cele. Społeczeństwo obywatelskie jawi się jako sfera, która pośredniczy między rodziną a państwem, między prywatnym życiem a uniwersalną formą życia społecznego”. Problemom rozumienia idei i ewolucji pojęcia społeczeństwa obywatelskiego (którego „współczesny” rodowód sięga współczesnego Adamowi Smithowi A. Fergusona) poświęcona jest prezentowana książka. Składają się na nią dwa typy tekstów: trzy rozmowy między autorami oraz kilka artykułów tychże autorów. Przy tym części dialogowe uzupełnione są „marginaliami” – cytatami powiązanymi (czasem luźno) z treścią wywodów.

„Celowo unikaliśmy przypominających słownikowe definicji, zależało nam bowiem, jako że postanowiliśmy napisać wprowadzenie do filozofii, a nie historii idei, na uchwyceniu tych momentów, które mogą zachęcić Czytelników do stawiania własnych pytań, wysnuwania wniosków, sądów, podjęcia ryzyka rozczarowań i refleksji. Nie rezygnujemy jednak z okazji do prezentacji naszych opinii i wiedzy opartej na zgromadzonej literaturze”. Czy cel ten autorzy osiągnęli? Książka nieco mnie rozczarowała, dyskusja bowiem jest w mniejszym stopniu przedmiotowa, niż można by się spodziewać. Bardziej przypomina rozważania o poglądach różnych myślicieli na problemy społeczeństwa (a więc dyskusje dotyczące historii idei). Rozmowy autorów są bardziej „wędrówkami po literaturze”, niż „dogłębnym wgryzaniem się” w trudny przedmiot, jakim jest idea społeczeństwa obywatelskiego i jego zagrożeń.

Przedmiotem pierwszego z dialogów jest idea (koncepcja) społeczeństwa obywatelskiego, jak również analiza „wielorakich tyranii, które piętrząc bariery i stanowiąc ograniczenia dla angażowania się jednostek, w szczegółach wyznaczają współcześnie topografię przestrzeni publicznej oraz granice samego tego społeczeństwa, odsłaniając tym samym zasady i podstawy ich działania”. Dialog drugi dotyczy problemów związanych z wpływem instytucjonalizacji życia społecznego na demokrację i społeczeństwo obywatelskie, trzeci zaś dialog poświęcony jest relacji jednostka - społeczeństwo obywatelskie. Uzupełniające książkę artykuły prof. Koczanowicza są bodaj bardziej interesujące niż dialogi.

Na koniec (opierając się na dialogu III) wydobądźmy charakterystykę cech, jakie winno mieć społeczeństwo, aby zasługiwać na miano obywatelskiego. Wypiszmy kilka z nich: organizacje społeczeństwa obywatelskiego spełniają dwie zasadnicze funkcje – są miejscem tworzenia opinii oraz miejscem, gdzie tworzą się małe wspólnoty; społeczeństwo jest miejscem, gdzie jednostka poprzez zaangażowanie realizuje swoje aktywności; jest owo społeczeństwo otwarte na przyszłość (zasadniczy dla jego członków jest towarzyszący tej otwartości optymizm), jest sferą otwartą na „negocjację znaczeń”, tzn. jest społeczeństwem dyskusji (członków społeczności charakteryzuje gotowość do dialogu); przy tym, co ważne, cechuje je „przyzwoitość”, której skutkiem jest fakt, że „nie upokarza ono ludzi”; w końcu opiera się ono na wzajemnym zaufaniu. Zdolność do dialogu jednocześnie jest otwartością na odmowę dialogu – nie przypadkiem „paradoksem demokracji jest to, że powinna zostawić ludziom możliwość odmowy uczestnictwa w społeczeństwie obywatelskim”.

Marek Lechniak

Leszek Koczanowicz, Rafał Włodarczyk, Współczesne filozofia społeczna. Rozmowy i eseje o społeczeństwie obywatelskim i etyce demokracji , gdańskie wydawnictwo psychologiczne, Sopot 2011.