Czy słowo pisane to dobrodziejstwo?

Tekstualizacja doświadczenia to wybrane zagadnienia dotyczące piśmiennictwa starożytnej Grecji, a właściwie procesu ich powstawania, postrzegania oraz recepcji przez czytelników kolejnych wieków, aż do lat współczesnych. W głównej mierze jednak autor omawia czasy starożytne, wpływ tworzącej się sztuki piśmienniczej na ówczesną kulturę pozostającą głównie w kręgu dominującej sztuki oralnej.

Duży nacisk położony został na kwestię umiejętności mnemotechnicznych, czyli uczenia się na pamięć dużych partii tekstu. I nie chodzi tu bynajmniej o aktorskie zapamiętywanie kilkunastu czy kilkudziesięciu stron dialogów, ale o recytację eposów Homera w całości, a że istnieli tak uzdolnieni oratorzy, świadczą zachowane przekazy literackie. Autor zadaje pytanie, w jaki sposób i jak bardzo przejście z tradycji oralnej do piśmiennictwa wpłynęło na starożytną Grecję. Rzecz jasna, sztuka oratorska straciła na znaczeniu, gdyż nie podtrzymywała już całości kultury, ale jednocześnie piśmiennictwo stało się sposobem dotarcia do większych rzesz ludzkich. Należy jednak pamiętać, że tekstualizacja objęła swym zakresem nie tylko sferę dzieł literatury pięknej, lecz także, co równie ważne, tzw. Fachliteratur, czyli różnego rodzaju traktaty, książki z dziedziny medycyny, biologii czy chociażby traktowane przez starożytnych pobłażliwie i z ironią książki kucharskie. Majewski zwraca uwagę na to, że piśmiennictwo, choć pozornie mające na celu objaśnianie świata, powodowało zarazem pewien rodzaj wielogłosu, który następnym pokoleniom często wręcz utrudniał poznanie lat minionych. Podaje przykład nazewnictwa botanicznego, które nie ulegało ujednoliceniu, a namnażające się nazwy tych samych roślin powodowały poznawczy chaos już u ówczesnych uczonych.

Struktura Tekstualizacji doświadczenia oparta została przede wszystkim na dokonaniach dwóch filozoficznych gigantów, Arystotelesa i Platona. Cytując badacza: „Platonizm i arystotelizm to dwa bardzo od siebie odmienne projekty filozoficznej budowy obrazu świata. Daje się jednak zaobserwować między nimi istotną wspólnotę – otóż oba są oparte na procesie tekstualizacji doświadczenia, zarówno Platon, jak i Arystoteles działali bowiem w przekonaniu, że warunkiem pozwalającym na skonstruowanie globalnego, uniwersalnego i przynajmniej względnie spójnego filozoficznego obrazu świata jest przeniesienie zasobu ludzkiego doświadczenia fenomenalnego do dziedziny pojęć abstrakcyjnych utrwalonych w zapisie i tekście”. Wraz z wykształceniem się nowego medium, jakim było pismo i szeroko rozumiany tekst, pojawiły się także – naprawdę bardzo różnorodnie i nieraz dosłownie pojmowane – „problemy” związane z etapem powstawania ksiąg. Następca Arystotelesa w dziele tekstualizacji, Teofrast z Erezu, zmarł podobno w wyniku wyczerpania organizmu spowodowanego aktem pisarskim. Podobne zdarzenie dotyczy Filitasa z Kos, który również umarł z wycieńczenia z powodu obcowania z księgami, w manii czytania zapomniał spożywać posiłki. Majewski omawia również strukturę średniowiecznej Etymologii św. Izydora z Sewilli, patrona Internetu, którego wspomniane dzieło jest pierwszą próbą opracowania sui generis encyklopedii. Próba to najodpowiedniejsze słowo, oddające budowę dzieła składającego się z wybranych fragmentów dzieł pisarzy antycznych przeplatanych wzmiankami z lat współczesnych Izydorowi lub notatek kompletnie nieprzystających do poprzedzających je akapitów. Tematyka rozległa, bo od „chórów anielskich po części składowe siodła”, ale dostarczająca też badaczom wielu pożytecznych informacji.

Jedna z najważniejszych nauk płynących z Tekstualizacji doświadczenia jest taka, że chociaż piśmiennictwo było i pozostaje dobrodziejstwem dla całego rodzaju ludzkiego i pozwala nam na poszerzanie naszej wiedzy, to paradoksalnie natłok dostępności tego rodzaju medium, a szczególnie w obecnych czasach internetowego bałaganu, może również zaciemniać nam obraz nie tylko czasów minionych, lecz także teraźniejszych.

Jacek Hnidiuk

Paweł MAJEWSKI, Tekstualizacja doświadczenia. Studia o piśmiennictwie greckim , Fundacja na rzecz Nauki Polskiej, Warszawa-Toruń 2015, seria: Monografie FNP.