Błędy w liczeniu

Profesor Mirosław Szreder jest znany w środowisku ekonomistów jako osoba, która swoimi badaniami wnosi wkład we wzbogacenie ilościowego pomiaru i modelowania zjawisk ekonomicznych. Jest też ceniony jako popularyzator statystyki i komentator bieżących spraw związanych z badaniami sondażowymi. Wielokrotnie publikował swoje teksty w działach naukowych popularnych tygodników „Polityka” i „Tygodnik Powszechny” oraz w prasie codziennej, „Rzeczpospolitej” i „Gazecie Wyborczej”. Większość opracowań opublikowanych w tych czasopismach zachowuje swą aktualność, gdyż podejmowana w nich problematyka dotyczy kluczowych spraw metodyki statystyki. Dlatego za pożyteczne uważam wydanie w zwartym tomie tekstów, z których większość ukazała się drukiem w ostatnich kilku latach w ogólnodostępnych czasopismach.

Książka jest podzielona na trzy części. W skład pierwszej pt. Po co nam pomiar liczbowy i statystyka? , wchodzą opracowania, w których autor podejmuje podstawowe kwestie związane z pomiarem liczbowym. Rozpoczyna tę część tekst, który – być może ku zaskoczeniu czytelnika – nie jest wcale apologią statystyki, lecz zwróceniem uwagi zarówno na zalety, jak i na zagrożenia oraz pułapki liczbowego pomiaru. Na szczególną uwagę w tej części książki zasługuje kilka tekstów. Rozdział Lekcje zdrowia przedstawia temat współzależności między wykształceniem a długością życia oraz zadowoleniem z niego. Rozdział Umysł w epoce postprawdy jest nawiązaniem do skutków błędów poznawczych, jakie wszyscy popełniamy, a które szczegółowo opisał noblista Daniel Kahneman. Z kolei Wielki jeden procent pokazuje, jak wiele można stracić w opisie różnych niejednorodnych zbiorowości, gdy pominie się pewną małą (np. jednoprocentową) frakcję jednostek takich zbiorowości. Jest to – moim zdaniem – ostrzeżenie, aby wiara w duże zbiory danych nie przesłaniała ważnego i często istotnego wpływu, jaki może mieć pominięte kilka procent obserwacji.

Część druga, Liczby, prawdopodobieństwo i ryzyko spotkania czarnych łabędzi , zawiera opracowania traktujące o bardziej złożonych kwestiach pomiaru liczbowego. W dwóch pierwszych rozdziałach autor podejmuje udaną próbę wyjaśnienia niełatwych spraw rozumienia prawdopodobieństwa jako matematycznej miary niepewności. Są w nich zawarte ciekawe przykłady ilustrujące popełniane przez wiele osób błędy w pojmowaniu samego prawdopodobieństwa, jak i operacjach na prawdopodobieństwach. Trzy kolejne teksty stanowią prezentację wyzwań, przed jakimi stoi nauka, a także nasze codzienne życie, w obliczu ogromnych możliwości gromadzenia i analizowania wielkich zbiorów danych. Szczególnej uwagi warte jest opracowanie o oryginalnie brzmiącym tytule Czarne łabędzie . Myliłby się ten, kto spodziewa się tu omówienia lub nawiązania do głośnej książki N.N. Taleba Czarny łabędź . Prof. Szreder odwołuje się do innych pozycji literatury i przedstawia swój własny punkt widzenia na zdarzenia o bardzo małym prawdopodobieństwie i poważnych konsekwencjach. Problematykę tę autor omawia w kontekście ryzyka i sposobów, jakimi można się starać je minimalizować.

Część trzecia książki, Sondaże, emocje i wybory , jest w całości poświęcona problematyce sondaży. We wszystkich rozdziałach widoczny jest duży zapał autora do tłumaczenia i wyjaśniania czytelnikom założeń metodycznych, jakie legły u podstaw rozwinięcia w latach 30. ubiegłego wieku badań sondażowych, które zdają się być współcześnie u szczytu swojej popularności. Ich popularność doprowadziła do tego, że – jak zauważa autor – z prawdziwą nauką mają sondaże coraz mniej wspólnego. Wykonuje się je mało starannie i pod dużą presją czasu. Mirosław Szreder proponuje konkretne działania, które mogłyby powstrzymać pogarszającą się reputację sondaży (np. w tekście Naprawianie sondaży ) i ostatecznie ich broni (Sondaże służą czy szkodzą ).

Zenon Wiśniewski

Mirosław SZREDER, Zrozumieć świat liczb , Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2019.