Bez uproszczeń

Seria „Krótkie wprowadzenie” to książki, które opisują dane zagadnienie w ogólnych zarysach i wskazują na najważniejsze kwestie – w przypadku Nauki i religii są to także sprawy najbardziej sporne. Warto przeczytać tę książkę także wtedy, gdy odbiorca interesował się już wcześniej tą tematyką, pozwoli to uporządkować wiedzę.

Autor nie kryje, że jego sympatia nie leży po stronie odrzucających nowoczesną naukę lub usiłujących tworzyć jej alternatywne wersje, dopasowane do prawd tej czy innej religii. Ich poglądy referuje jednak bez nadmiernych uproszczeń, co pozwala zrozumieć sedno sporu. Jest to widoczne zwłaszcza w partiach książki poświęconych teorii ewolucji. Dixon wyraźnie oddziela kreacjonizm od koncepcji Inteligentnego Projektu, wskazuje także na różne odmiany kreacjonizmu. Zwraca też uwagę na różne znaczenia idei osobowego Boga w różnych propozycjach alternatywnych do teorii ewolucji. Co najważniejsze zaś, zrywa ze stereotypem trwającej od stuleci walki sił postępu (nauki) i wstecznictwa (religii), wskazuje, że współczesny kreacjonizm rozpowszechnił się w latach 20. (zatem 60 lat po śmierci Darwina), a jego źródłem nie był Watykan.

Z równym szacunkiem omówione są wcześniejsze spory religii (zwłaszcza instytucjonalnej) z nauką. Sprawa Galileusza nie jest przedstawiana jako spór postępu z obskurantyzmem, autor wskazuje na teologiczno-filozoficzne przyczyny konfliktu. Dzięki temu działania inkwizycji nie jawią się jako przejaw walki o rząd dusz i czysto doczesną władzę (a takie widzenie działań różnych organizacji religijnych jest współcześnie częste – tak jakby niemożliwe było, że czyjąś motywacją jest autentyczna wiara). Dixon nie poprzestaje na omówieniu historycznego sporu, udowadnia, że był on przejawem tworzenia się nowożytnej filozofii nauki. Problemem równie ważnym, jak podważanie autorytetu Biblii czy kościoła rzymskokatolickiego, było to, czy nauka może badać obiekty i procesy, które nie poddają się bezpośredniej obserwacji (tzw. spór między realistami i antyrealistami).

Niewielka objętościowo pozycja porusza również dwa inne zagadnienia istotne dla relacji między nauką a religią: koncepcję „Boga luk” i kwestię cudów. Mogłoby się wydawać, że to tematy wyczerpane i dla wszystkich zainteresowanych zrozumiałe. Nieoczekiwanie Dixon ujawnia ich żywotność. Dyskusje między najważniejszymi przedstawicielami tzw. nowego ateizmu – Richardem Dawkinsem i Samem Harrisem – a ich adwersarzami broniącymi sensu wiary religijnej pokazały, że „Bóg luk” to narzędzie używane przez obie strony. Nowi ateiści zdają się czasem w ten sposób wyobrażać sobie religijny obraz świata, a odruchem wielu wierzących jest wskazywanie na zagadnienia, których nauka jeszcze w pełni nie opisała. Podobnie jest z cudami – dla jednych to dowód działania siły wyższej, inni zaś uważają, że świadczą o tym, że jakiegoś zjawiska jeszcze nie rozumiemy albo mamy niepełne dane. Tymczasem – przynajmniej w kościele rzymskokatolickim – badanie realności cudów to akurat przykład współpracy między religią a nauką. Współpracy bynajmniej nie harmonijnej, ale jednak współpracy.

Nieco mniej oczywistym polem sporu między nauką a religią jest kwestia źródeł moralności. Czy uniwersalne dla większości ludzi zasady moralne, sumienie i zdolność do poświęceń na rzecz innych to efekt ewolucyjnego przystosowania do życia w dużej społeczności? Jest to problem nowszy od pozostałych i niebudzący tak negatywnych skojarzeń (z inkwizycją, procesami nauczycieli teorii ewolucji w szkole itp.). Jednocześnie badania tego rodzaju prowadzone są od niedawna, przez co spór toczy się także w samym świecie naukowym, a nie tylko w przestrzeni publicznej. W ten sposób Dixon zamyka swoje rozważania obrazem wciąż żywej kontrowersji, a nie dawno zamkniętej już debaty, którą chcą reaktywować tylko ludzie zaślepieni. Także dlatego warto je przeczytać, gdyż ten spór będzie żywy i istotny w bliższej i dalszej przyszłości. Warto być przygotowanym do aktywnego udziału w dyskusji, a przynajmniej do jej zrozumienia.

Marek Misiak

Thomas DIXON, Nauka i religia , tłum. Grzegorz Zinkiewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2018, seria: Krótkie Wprowadzenie.