Antropolog na Spiszu

Recenzentami wydawniczymi dzieła byli: prof. Jadwiga Charzewska i prof. Joachim Cieślik. W zasadzie należy przytoczyć pewien fragment wypowiedzi prof. Charzewskiej: „Treści monografii dotyczą wyodrębnionego geograficznie i kulturowo obszaru. Biorąc pod uwagę, że zmiany są stałym elementem współczesnego życia społecznego – treści przedstawione w monografii urastają do rangi wielkiego naukowego znaczenia. Pozwalają na refleksję nad morfologią i społecznymi losami ludności Spiszu jako przykładu jednego z bardzo niewielu kulturowych i biologicznych izolatów. Obfite dane morfologiczne i antroposkopijne ludności Spiszu stanowią unikatowe dane źródłowe. Obserwacja ich zmian w czasie pozwoli na diagnozę i zrozumienie kulturowych i społecznych przemian zachodzących na przełomie dwudziestego i dwudziestego pierwszego wieku. Monografia jest przykładem klasycznej pozycji piśmienniczej niezbędnej dla antropologów, etnografów i socjologów”. Ze swej strony mogę dodać, że jest ona niezaprzeczalnym osiągnięciem naukowym prof. Kaczanowskiego.

Części monografii to: I. 1. Spisz – położenie geograficzne. Rys historyczny; 2. Historia badań antropologicznych góralszczyzny. Geneza badań nad polskim Spiszem. Część II. 1. Cel badań własnych; 2. Przebieg i organizacja badań na Spiszu. Prowadzone były one przez 12 lat (1962-74) w zakresie 12 pomiarów antropometrycznych, w tym 11 głowy i 6 cech opisowych, w tym barwa oczu i włosów, 9 wskaźników; 3. Metody opracowania danych; 4. Wyniki badań w 16 miejscowościach. Porównano wyniki badań poszczególnych wsi, stosując metodę dendrogramów i analizę składowych głównych. Z kolei przedstawiono ludność polskiego Spiszu na tle ziem ościennych. Monografię kończy podsumowanie i streszczenie, także w języku angielskim. Następnie znajduje się przegląd literatury i aneks (Dane dla obu płci – Spisz + Podhale), co umożliwia robienie własnych przeliczeń.

W zasadzie prof. Kaczanowski pominął typologię antropologiczną, choć jej elementy można znaleźć w pracy i w cytowanym piśmiennictwie.

Trochę dziwi mnie brak w piśmiennictwie Zarysu antropologii Polski (1930) Jana Czekanowskiego. Czekanowski był niejako krytykiem Krakowskiej Szkoły Antropologicznej, którą opisał już wówczas dokładnie, a której twórcami byli J. Majer, I. Kopernicki i J. Talko-Hryncewicz, natomiast kontynuatorami E. i K. Stołyhwowie, prof. S. Panek, P. Sikora, B. Jasicki, a następnie K. Kaczanowski. Szkołę tę kształtowały poglądy ewolucjonistyczne. Według tej szkoły, jak pisał J. Czekanowski, rodzaj ludzki jest pojęciem amorficznym, pozbawionym elementów strukturalnych umożliwiających prosty opis. Celem badań jest ogólna orientacja co do różnic zachodzących między grupami etniczno-społecznymi i lokalnymi oraz wyjaśnienie ich pochodzenia. Nie interesowano się procesami selekcyjnymi, a prowadzono badania porównawczo-opisowe. Cechą tej szkoły jest etnografizm – opis cech grup etnicznych. Czekanowski pisał: „na plan pierwszy wysuwa się badanie różnic m.in. występujących między Bojkami, Hucułami, Łemkami, Podhalanami, Beskidziakami, itd. – różnice między szczepami góralskimi”. Czekanowski sądził, że ludność Karpat jest formacją młodą, przepojoną elementami obcymi. Cytowany w monografii Władysław Olechnowicz (1893), należący też do tej szkoły, pisał, że u Podhalan cechy Słowian zachowały się najlepiej – krótkogłowcy ze wskaźnikiem głównym ok. 85. Wartość tego wskaźnika jest charakterystyczne dla ludności Spiszu.

W zakresie antropometrii Spisz zbadany przez Kaczanowskiego nie wymaga rychłej kontynuacji, co nie oznacza, że przestał on interesować antropologów. Sądzę, że kolejne badania na tym obszarze winny dotyczyć zmienności dermatoglificznej czy odontoglificznej, co nie jest trudne do wykonania. Nieco trudniejsze są badania markerów krwi wychodzące poza podstawowe grupy. W 1964 r. Franciszek Wokroj tą drogą chciał m.in. scharakteryzować poznańskich Bambrów. Prof. K. Wysocki (lwowianin) zebrał stosowne materiały, ale ich los jest mi nieznany.

Andrzej Malinowski

Krzysztof KACZANOWSKI, Ludność polskiego Spiszu w świetle badań antropologicznych , Kraków 2015.