W ziemiańskiej rodzinie Józefa Falskiego i Stanisławy de domo Jeżykowicz, w majątku Nacz, w powiecie słuckim guberni mińskiej urodził się 7 grudnia 1881 roku Marian Ignacy Falski. Miał starszą siostrę Alinę i młodszą Janinę. W pobliskim Klecku uczęszczali do kościoła i dokonywali zakupów. Rodziny ziemiańskie utrzymywały więź towarzyską i koligacyjne mariaże. W codziennym rytmie toczyło się „intensywne życie rodzinne” (Marian Falski, Z okruchów wspomnień , 2007).

Z pomocą matki i nauczycielki Marian przebył edukację domową. Tak przygotował się do pierwszej klasy szkoły rosyjskiej, do której zdał egzamin mając 10 lat. Do szkoły gimnazjalnej, „realnej”, w Mińsku Litewskim zdał po dwuletnim przygotowaniu domowym. Zamieszkiwał w kolejnych stancjach prowadzonych przez polskie rodziny. Nauczanie szkolne nie było atrakcyjne: „Sprowadzało się głównie do zadawania i potem kontroli wykonania, czy też nauczenia się odpowiednich ustępów z podręcznika (…). Żyliśmy wskutek tego podwójnym życiem – prawdziwym w rodzinie, wśród kolegów i sami dla siebie, i nieprawdziwym, a przez nas lekceważonym, dostosowanym z musu do wymagań formalnych, stawianych przez szkołę”. W klasach starszych uczniowie zakładali nielegalne kółka samokształceniowe, zbierające się w mieszkaniach prywatnych. Marian ukończył szkołę w 1899 roku.

W Warszawie

Zdał konkursowy egzamin na Politechnikę (Warszawskij Politechniczeskij Institut Impieratora Nikołaja II). Trzymał, także na wynajętej kwaterze, z kresowiakami. Marian uczęszczał też na wykłady Uniwersytetu Latającego – z filozofii (Adam Mahrburg) oraz socjologii wykładanej przez Ludwika Krzywickiego, z którym nawiązał kontakty prywatne. Poglądy Falskiego były coraz bardziej socjalistyczne. Odwiedzał także Stanisława Michalskiego zaangażowanego w przygotowanie Poradnika dla samouków .

Marian uczestniczył w życiu towarzyskim, ale zaliczał siebie „do jednostek bardziej refleksyjnych (…) nie miałem ani zamiłowania, ani uzdolnień do efektownej konwersacji, nie pociągały mnie też różne masowe imprezy i widowiska, jak chociażby wyścigi konne (…) czy gra w bilard, szachy i karty”. Falski zaangażował się w konspiracyjny studencki patronat nad kółkami samokształceniowymi uczniów kresowych szkół średnich. Działali jako członkowie honorowi macierzystych kółek. Został sekretarzem Centralnego Komitetu Kółek Uczniowskich dla Kresów (1901). Jak wspominał, zmierzali „do podniesienia poziomu moralnego i obyczajowego i do uspołecznienia uczniów, do utrzymania polskości, do uporządkowania i rozszerzenia księgozbiorów kółkowych, do usystematyzowania spotkań i dyskusji”. Falski rozprowadził (i opracował wyniki) ankietę na temat samokształcenia i stanu zdrowia uczniów (1904). Pod firmą „Koło Krzewienia Oświaty” zbierano datki pieniężne. Część publikacji drukowano w języku białoruskim – te adresowano do chłopów (1905). Od 1903 roku Falski był członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej. W jego mieszkaniu zapadła decyzja o rozpoczęciu strajku szkolnego w Królestwie Polskim (29 I 1905). Działał pod pseudonimem „Rafał”. W czasie wakacji wracał do rodzinnego dworku.

Napisał pracę dyplomową o żeliwiaku, najstarszym piecu odlewniczym, zakończył studia jako inżynier-technolog (1904). Nie uzyskał stałej pracy w jakiejś firmie, podjął więc pracę jako nauczyciel domowy. Zarabiał przez rok po 100 rs. miesięcznie u rodziny Meyerów w Turczynku pod Brwinowem. W czasie strajku szkolnego prowadził konspiracyjne dokształcanie uczniów w Łowiczu (do końca 1905 roku).

Rewolucyjny zapał i elementarz

Po powrocie do Warszawy Falski stał się „tzw. funkcjonariuszem partyjnym” w PPS – otrzymywał 20 rs. miesięcznie na życie. Działał jako „Piotrowski”. Został członkiem Warszawskiego Komitetu Robotniczego PPS–Lewicy. W warszawskiej dzielnicy Praga (stąd późniejszy pseudonim „Rafał Praski”) agitował robotników do obalenia caratu, prowadził partyjne samokształcenie. Opracował ankietę o wierzeniach religijnych robotników. Latem 1906 roku Falski zaczął agitację na Kresach wśród Białorusinów. W grudniu 1906 roku przesiedział kilka miesięcy w Cytadeli. Dzięki adwokatowi Stanisławowi Patkowi uzyskał wyrok administracyjny (a nie sądowy) – wydalono go do Galicji. Latem przebywał w Zakopanem: „Lubiłem chodzić sam, w dzień lub w nocy przy księżycu i spotykałem nieraz takich samotników po schroniskach, bardzo wówczas prymitywnych”.

Choroba ojca zmusiła rodzinę do wydzierżawienia Naczy. Rodzice nie akceptowali agitacyjnej działalności Falskiego, liczyli na to, że „w patriarchalnym ówcześnie trybie życia stanę się podporą rodziny, która tej opieki coraz bardziej potrzebowała”. By mieć środki na utrzymanie, Falski powrócił do roli nauczyciela w rodzinie Meyerów (1907-1909). Z podopiecznym Stefanem Meyerem podróżował po Włoszech, Francji i Szwajcarii. Stracił nie tylko kontakty, ale i rewolucyjny zapał. Gdy wrócił do Krakowa: „partyjna działalność bez gruntu pod nogami wydawała mi się jałowa”.

Zaczął zbierać materiały w Bibliotece Jagiellońskiej do przygotowania własnego polskiego elementarza. Sięgał nie do tradycji (pierwsze elementarze polskie pojawiły się już w XVI wieku), lecz do wzorów angielskich i Konrada Prószyńskiego (ten napisał pod pseudonimem Kazimierza Promyka Elementarz, na którym nauczysz czytać w 5 albo 8 tygodni , 1874). Falski zgromadził też „trochę ilustrowanych pocztówek i obrazków”, które odpowiednio podpisywał. Z pomocą Ludwiki Małkowskiej przeprowadzał „próby” z nauką czytania przez małych mieszkańców Krakowa. Miał lekcje na prywatnych „kompletach”. Z dotacji Marii Wierzbowskiej, ziemianki pragnącej uczcić zmarłego męża, opublikował z ilustracjami Jana Rembowskiego elementarz Nauka czytania i pisania dla dzieci (1910). Drukarnia Narodowa w Krakowie przygotowała 10 tysięcy egzemplarzy w dużym rozmiarze, w estetycznej oprawie (po 1,5 rs).

Falski wspomina, że „pod względem treści i metody odbiegał ten elementarz od wszystkich innych. Nie było w nim ani sylab do składania, ani wyrazów i zdań bez związku (…). Wszystkie teksty były sensowne, o charakterze powiastkowym, tylko ustopniowanym metodycznie i włączającym obrazki z podpisami wprowadzającymi w tzw. <wyrazach podstawowych> nowe litery (…). Teksty aż do momentu poznania wszystkich liter były wykonane małymi literami pisanymi (…). Posługiwanie się jednym typem znaków miało wpływ na skupienie całej uwagi ucznia na samym procesie czytania, nie rozpraszanym rozmaitością kształtów tej samej litery”. W dotychczasowych elementarzach dominowały litery drukowane. Teksty „miały charakter świecki (…) wykluczały (…) tradycyjną tematykę religijną”.

W 1912 roku opublikował Falski dopełnienie elementarza, zatytułowane Pierwsza czytanka dla dzieci o Janku, Ali i Zosi .

Wojna, Wiedeń i procesy czytania

W maju 1910 roku Falski poślubił Irenę Reginę Oxner, studiującą w Zurychu matematykę, znał ją od trzech lat z Zakopanego. Ze względu na chorobę płuc i niedowidzenie Irena przerwała studia. Wspomagała prace męża nad kolejnymi wydaniami Elementarza oraz „prowadziła dom”. Falski wspominał: „Od bytowania indywidualnego, odosobnionego i pełnego rozterek, przechodziłem nagle do zespołowego, wnoszącego nowe treści i wracającego wewnętrzną równowagę”. Gdy żona odwiedziła rodziców w Warszawie, została aresztowana. Podejrzewana o działalność w PPS spędziła w Cytadeli kilka tygodni. Ojciec załatwił jej zwolnienie za wysoką kaucją (10 tys. rs). Wróciła do Krakowa. Zamieszkali w wynajętym mieszkaniu przy Rynku Mariackim. Zatrudnili służącą, ale żyli skromnie. Falski zapisał się na Wydział Filozoficzny UJ.

Wojna zastała Falskich w Zakopanem. Wyjechali do Wiednia, ponieważ wysiedlano cudzoziemców (mieli paszporty rosyjskie) z Krakowa uznanego za twierdzę. Wynajęli mieszkanie w dzielnicy willowej Wiednia. Falski pogłębiał wiedzę pedagogiczną w bibliotece Uniwersytetu Wiedeńskiego. Wiosną 1915 roku wrócili do Krakowa, wynajęli mieszkanie w nowej kamienicy przy ulicy Siemiradzkiego „z nieocenioną służącą Helcią”. Prowadzili rozbudowane życie towarzyskie. Falski wspomagał profesora Władysława Heinricha w działalności w ramach Pracowni Psychologii Doświadczalnej. Został w niej zatrudniony jako demonstrator (1916). Badał procesy czytania. Zgromadził materiały do pracy doktorskiej Recherches sur l’acte de lecture , obronionej w 1917 roku, a opublikowanej przez PAU w 1923 r. Jako stypendysta Akademii – po ukończeniu studiów na UJ – przebywał w Wiedniu, przygotowując się do objęcia obiecanej katedry pedagogiki (1917/1918). Na początku 1918 roku toczył spór z Tadeuszem Łopuszańskim, zwolennikiem wczesnej selekcji szkolnej uczniów. Falski opublikował polemikę W sprawie nowego projektu organizacji polskiego szkolnictwa powszechnego (w „Ruchu Pedagogicznym” i „Głosie Nauczycielskim”). Od lata 1918 roku przebywali z żoną w majątku jej rodziców w Kuźnicy Grabowskiej koło Kalisza.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, dzięki znajomości z ministrem WRiOP Ksawerym Praussem, Falski został zatrudniony w tym ministerstwie od 1 stycznia 1919 roku. Wynajął mieszkanie przy ulicy Koszykowej. Mając etat starszego referenta, został włączony do Sekcji Szkolnictwa Początkowego. Był też sekretarzem Komisji dla Spraw Organizacji Oświatowych przy Zarządzie Głównym Związku Nauczycielstwa Szkół Powszechnych. Zdecydował się na „pracę pozapartyjną na odcinku oświaty, licząc na swobodę wypowiadania się i postępowania w demokratycznym kraju”. Objął wykłady w Państwowym Instytucie Nauczycielskim (1921-1923). W roku 1920 ukazał się jego Elementarz powiastkowy dla dzieci , miał skromną szatę graficzną. Z inicjatywy Janusza Jędrzejewicza, kierownika działu oświaty w Ministerstwie Spraw Wojskowych, przygotował Falski Elementarz powiastkowy dla żołnierzy oraz Elementarz dla dorosłych . Celem była likwidacja analfabetyzmu. Do szkolnego wydania elementarza przez „Książnicę – Atlas” dodał Falski Pierwszą czytankę , służącą od 1912 roku edukacji w drugiej klasie. Elementarz miał zmniejszony format i pozbawiony został tabel do ćwiczeń w rozpoznawaniu wyrazów „na wyrywki”. W pierwszym wydaniu elementarza było około 200 słów, a w wydaniu z 1933 roku już dwa razy tyle.

Referat ministerialny przekształcił Falski w kierunku gromadzenia i analizy statystyki szkolnej. W 1921 roku przygotował wspólnie z Ignacym Kräutlerem, zajmującym się statystyką oświaty w Głównym Urzędzie Statystycznym, „Materjały do projektu realizacji powszechnego nauczania na obszarze 5 województw”. Szkoły miały być ulokowane w każdej gminie.

Po śmierci rodziców Falski zrzekł się dziedziczenia majątku w Naczy, przekazanego siostrze Alinie. Młodszą siostrę Janinę wziął na wychowanie do Warszawy. Mieszkali we troje przy ulicy Długiej w trzech pokojach z kuchnią otrzymanych z poparcia MWRiOP. W drugiej części mieszkania pozostał dotychczasowy lokator, dyrektor Archiwów Państwowych Stefan Ehrenkreutz, co rodziło zatargi.