W XIX wieku, zwanym „wiekiem węgla i stali”, Europa budowała zręby nowoczesnych państw. Najważniejszą cechą modernizujących się społeczeństw Zachodu była postępująca industrializacja. Brak państwowości od końca XVIII wieku miał ogromne znaczenie dla rozwoju gospodarczego i społecznego Polski. Kiedy w Europie Zachodniej kształtowała się gospodarka kapitalistyczna oraz struktury nowoczesnego państwa, ziemie polskie znajdowały się w obrębie zaborczych państw i, niezależnie od poziomu ich rozwoju, były obszarami peryferyjnymi. Wielu światłych Polaków dostrzegało jednak konieczność włączenia Polski w procesy modernizacyjne. Zwraca uwagę zaangażowanie w ten nurt różnych środowisk. Jedną grupę stanowili politycy, członkowie Sejmu Krajowego Galicji oraz parlamentu wiedeńskiego (wśród nich dominowali arystokraci i ziemianie, uczestnicy powstań narodowych), drugą tworzyli radni i prezydenci miasta Krakowa z prezydentami Józefem Friedleinem i Juliuszem Leo, trzecią – absolwenci i studenci wyższych szkół górniczych Austro-Węgier, skupieni w różnego rodzaju stowarzyszeniach inżynierów i techników, jakie zaczęły powstawać na przełomie XIX i XX wieku (m.in. w Związku Polskich Górników i Hutników).

Co ważne, wszystkie działania były skoordynowane i zorientowane na osiągnięcie finalnego celu – powołania w Krakowie akademii górniczej. Uważano bowiem, że tylko poprzez wykształcenie własnej elity technicznej Polska ma szanse nadrobić zapóźnienia cywilizacyjne. Władze monarchii habsburskiej, mimo istniejącej od lat sześćdziesiątych XIX wieku autonomii Galicji, nie były skłonne wyrażać zgody na powołanie szkoły wyższej w Krakowie. Dopiero z czasem zmieniły zdanie. Przełomowy dla przyspieszenia decyzji o powołaniu uczelni technicznej był drugi zjazd górników i hutników, który obradował we Lwowie w dniach 23-26 września 1910 roku. Wybrano wówczas dziewięcioosobową delegację, której prezesem został Jan Surzycki, a wiceprezesem Jan Zarański. Delegacja uznana została za najważniejszą i wyłączną reprezentację polskiego górnictwa i hutnictwa. Jako najistotniejsze zadanie przyjęto potrzebę utworzenia wyższych studiów górniczych w Polsce. Delegacja podjęła akcję na wszystkich frontach, przekonując decydentów z różnych środowisk o randze przedsięwzięcia. Ponadto opracowała i wydała w 1912 roku w Krakowie bardzo solidnie przygotowany i dobrze źródłowo udokumentowany Memoriał (Memoryał Delegacyi Górników i Hutników Polskich w sprawie założenia Akademii Górniczej w Krakowie ).

Niezwykle ważnym wydarzeniem dla losów Akademii Górniczej było zwołanie 24 lutego 1912 roku w Akademii Umiejętności w Krakowie konferencji, która była rodzajem społecznej konsultacji. Uczestnicy reprezentowali kompetentne w kwestiach górnictwa środowiska: inżynierskie, naukowe, a także władze Lwowa, Krakowa i Wiednia. Wszyscy otrzymali rezolucję domagającą się utworzenia wyższej szkoły górniczej i hutniczej. W rezultacie opory strony austriackiej zostały przełamane. Wybuch wojny w 1914 roku uniemożliwił rozpoczęcie planowanego na październik pierwszego roku akademickiego nowo otwartej uczelni. Urzędnik magistratu, porządkując dokumenty, dopisał 21 marca 1915 roku: „Wskutek wybuchu wojny nie otwarto akademii górniczej, cała sprawa odroczona do spokojnych czasów”. Spokojne czasy nie nadeszły szybko. Na gruzach upadających państw zaborczych rodziła się niepodległa Rzeczpospolita. Komitet Organizacyjny Akademii Górniczej już w trzecim kwartale 1918 roku wznowił działalność i rozpoczął starania na rzecz powołania Akademii Górniczo-Hutniczej.

W rezultacie tych zabiegów 8 kwietnia 1919 roku Rada Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej, której prezesem był Ignacy Paderewski, podjęła historyczną dla środowiska inżynierów polskich uchwałę następującej treści: „Przyjęto wniosek ministra WRiOP w sprawie założenia i uruchomienia Akademii Górniczej w Krakowie z dniem 1 października 1919 roku i przyznania na ten cel nadzwyczajnego kredytu”. Pierwszego maja 1919 roku mianowano pierwszych profesorów, a 20 października 1919 roku marszałek Józef Piłsudski w Collegium Novum UJ dokonał oficjalnego otwarcia nowego roku akademickiego Akademii Górniczej, która już w 1920 roku uzyskała pełnię praw akademickich. Długi proces dążeń do powstania uczelni kształcącej inżynierów górników i hutników wreszcie zakończył się pełnym sukcesem. Trudności finansowe, z którymi borykało się młode państwo, nie ominęły także Akademii Górniczej. Mimo to już 15 czerwca 1923 roku w obecności prezydenta Stanisława Wojciechowskiego wmurowano kamień węgielny pod nowy gmach, który ostatecznie został ukończony dopiero w 1938 roku. Budżet Akademii, chociaż wydatnie wspomagany przez państwo, nie zaspokajał jednak wszystkich potrzeb rozwijającej się uczelni. Na apel kierownictwa Akademii wsparcia udzielił jej Górnośląski Związek Przemysłowców Górniczo-Hutniczych, wprowadzając groszowy podatek od każdej tony wydobytego węgla i rudy. Działalność dynamicznie rozwijającej się uczelni, która w ciągu dwudziestu lat wypromowała blisko 800 inżynierów górnictwa i hutnictwa, przerwał wybuch wojny. Budynki zostały zajęte przez Niemców, laboratoria wraz z wyposażeniem zdewastowano.

W gmachu głównym ulokowano siedzibę władz Generalnego Gubernatorstwa. Brutalne represje dotknęły kadrę profesorską. Wśród aresztowanych w Collegium Novum w ramach Sonderaktion Krakau 183 profesorów znaleźli się niemal wszyscy profesorowie Akademii Górniczej z rektorem na czele. Nowy rozdział w dziejach Akademii Górniczo-Hutniczej rozpoczął się już po wojnie w nowej rzeczywistości społeczno-politycznej. Priorytetem władz było umożliwienie zdobycia wykształcenia jak najszerszym rzeszom młodzieży. Inżynierowie mieli być „oficerami produkcji”, a pisarze „inżynierami dusz ludzkich” działającymi zgodnie z linią partii. Kadry inżynierskie stały się ważne dla kierownictwa politycznego, którego jednym z celów była szybka industrializacja. Hasło: „Współpraca naukowców z robotnikami gwarancją wykonania planu 6-letniego”, ozdabiające aulę podczas uroczystości, najlepiej oddaje atmosferę tamtego okresu. Była to cena, jaką środowiska naukowe płaciły za pomoc ze strony państwa. W zamian zyskiwały środki finansowe na rozwój. Akademia Górnicza, która od 1949 roku otrzymała nazwę Akademia Górniczo-Hutnicza, przeżywała okres bardzo dynamicznego rozwoju. Powstawały kolejne wydziały, oddawano nowe budynki, wyposażano laboratoria, rosła liczba studentów. Przemiany, jakie się dokonały w krajach Europy Środkowo-Wschodniej po roku 1989 roku, pozwoliły środowiskom akademickim uzyskać utraconą autonomię i kształtować własny kierunek rozwoju.