Finanse uniwersytetów – najważniejsze tendencje

Coroczny raport Uniwersyteckiej Komisji Finansowej – organu działającego przy Konferencji Rektorów Uniwersytetów Polskich – zawiera potwierdzenie tendencji obserwowanych w strukturze przychodów i kosztach działalności 19 największych polskich uniwersytetów w ostatnich latach. Większość zmian, o których informuje ten raport (Analiza ekonomiczna uniwersytetów publicznych za lata 2013-2018 ), ma charakter ewolucyjny, z wyjątkiem dynamiki jednej zmiennej: nakładów na rzeczowe aktywa trwałe. Nakłady te są obecnie znacznie niższe niż w latach 2013-2015. O ile w roku 2015 uniwersytety wydatkowały średnio prawie 70 mln zł rocznie na rzeczowe aktywa trwałe, to w latach 2016–2018 było to już przeciętnie tylko 20–25 mln zł. Na przykład w roku 2018 na zakupy rzeczowych środków trwałych uczelnie przeznaczyły o dwie trzecie mniej środków niż trzy lata wcześniej. Rok 2015 był ostatnim, w którym szkoły wyższe skorzystały z szerokiego strumienia funduszy europejskich na dokończenie inwestycji infrastrukturalnych i zakupy środków trwałych.

Wysokość i struktura przychodów

Za zgodne z polityką MNiSW należy uznać zmiany dokonujące się w strukturze przychodów ogółem uniwersytetów. Systematycznie maleje udział przychodów z działalności dydaktycznej z 72% w roku 2013 do 67% w roku 2018, a rośnie udział przychodów z działalności badawczej z 13,3% do 15,4% (por. Wykres 1).

Jeśli chodzi o przychody z działalności dydaktycznej, to trwałą i jednokierunkową zmianą jest zmniejszanie się wielkości środków uzyskiwanych przez uczelnie z opłat za świadczone usługi edukacyjne. Jeszcze w roku 2013 dochody z tych opłat stanowiły ponad 13% przychodów z działalności dydaktycznej, a 5 lat później już tylko niecałe 9%. Wielkość przeciętnej dla uniwersytetu dotacji budżetowej wzrosła w tym czasie ze 187 797,1 tys. zł do 242 297,4 tys. zł, a jej udział w przychodach z działalności dydaktycznej zwiększył się z 72% do 81%. Systematycznie malejące wpływy z opłat za usługi edukacyjne (por. Wykres 2) wiążą się przede wszystkim z szybkim spadkiem liczby studentów niestacjonarnych oraz słuchaczy studiów podyplomowych. Przeciętne roczne tempo spadku liczby studiujących w trybie niestacjonarnym wynosiło w latach 2013-2018 ponad 9%. Jeszcze wyższe, bo prawie 10-procentowe, było tempo spadku liczby słuchaczy studiów podyplomowych. Niemal w żadnym uniwersytecie studenci niestacjonarni nie stanowią obecnie więcej niż jedną czwartą ogółu studiujących.

Nieznacznie zmienia się wysokość przeciętnej opłaty za usługi edukacyjne w analizowanych uniwersytetach. W roku 2013 średnia roczna opłata przypadająca na jednego studenta wynosiła 3487 zł i przez kolejne 5 lat wzrosła jedynie o 37 zł do kwoty 3524 zł.

Koszty i kosztochłonność kształcenia

W latach 2010-2013 koszty ogółem uniwersytetów przewyższały przychody ogółem, natomiast od roku 2014 różnice pomiędzy przychodami a kosztami są dodatnie. Nadwyżka przychodów nad kosztami, wynosząca w 2018 roku 3 989,6 tys. zł, była wyraźnie niższa niż w latach 2017 i 2016, kiedy wyniosła odpowiednio: 8 937,5 tys. zł oraz 8 588,3 tys. zł.

Analogicznie jak w przypadku przychodów zmniejsza się od kilku lat udział kosztów działalności dydaktycznej, a rośnie udział kosztów działalności badawczej. W wartościach absolutnych z roku na rok następuje jednak powolny wzrost kosztów działalności dydaktycznej. Przeciętny koszt tej działalności w uniwersytecie wynosił w 2013 roku 280 050 tys. zł, a w roku 2018 już 307 336,7 tys. zł.

W strukturze kosztów działalności operacyjnej w każdym roku analizowanego przedziału czasowego największy udział mają wynagrodzenia – ok. 55%. Na wynagrodzenia osobowe w 2018 r. przeznaczono łącznie w badanych 19 uniwersytetach 3 633 019,5 tys. zł, czyli o ok. 2,6% więcej niż w roku 2017. Wzrost ten jest spowodowany z jednej strony niewielkim wzrostem zatrudnienia w uniwersytetach (o 0,5%), jak i wzrostem przeciętnego wynagrodzenia rocznego z 67 340 zł w roku 2017 do 68 757 zł w 2018 r. (tj. o 2,1%). W wartościach bezwzględnych oznacza to wzrost przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto z 5612 zł w roku 2017 do 5730 zł w roku 2018 (czyli o 118 zł w skali miesiąca). Dynamika wzrostu wynagrodzeń w sektorze przedsiębiorstw, a także w całej gospodarce była w tym czasie wyraźnie wyższa.

Jeśli chodzi o kosztochłonność kształcenia mierzoną ilorazem kosztów działalności dydaktycznej (obejmują one: wynagrodzenia, ubezpieczenia społeczne, zużycie materiałów i energii, usługi obce, amortyzację, podatki i opłaty oraz pozostałe koszty rodzajowe, w tym: aparaturę naukowo-badawczą i podróże służbowe) oraz liczby studentów i doktorantów wszystkich rodzajów studiów, w tym studiów podyplomowych, to zauważyć się da systematyczny kilkuprocentowy wzrost tego wskaźnika z roku na rok. W latach 2013-18 kosztochłonność kształcenia w uniwersytetach wzrosła o 39,5% (por. Tablica 1).

Najwyższe wzrosty przeciętnych kosztów działalności dydaktycznej przypadających na jednego studenta zanotowano w ubiegłym roku w Uniwersytecie Opolskim (17%) oraz Uniwersytecie Łódzkim (16%).

Działalność badawcza

Stosowana przez MNiSW polityka motywowania uczelni do większej aktywności w sferze badawczej i odpowiednie bodźce zawarte w algorytmie podziału dotacji budżetowej (od 2019 roku – subwencji) skutkują zmniejszeniem się liczby studentów w uniwersytetach oraz zwiększeniem przychodów z działalności badawczej.

Przeciętna liczba studentów przypadających na jednego nauczyciela akademickiego wykazuje już od kilku lat tendencję malejącą. W 2018 r. średnia ta wynosiła 12,5 (w 2017 – 13,9) i wahała się od 10,5 w Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie do 14,0 w Uniwersytecie Gdańskim i 14,1 w Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. W pięciu uniwersytetach wskaźnik ten był wyższy od referencyjnego, wynoszącego 13.

W 2018 roku przychody ogółem z działalności naukowo-badawczej 19 uniwersytetów publicznych wyniosły 1 311 156,6 tys. zł, co oznacza wzrost w stosunku do roku poprzedniego o 12,2% (rok wcześniej analogiczny wzrost wyniósł 6,6%). Jest to drugi rok z rzędu rosnącego tempa wzrostu tej kategorii przychodów. Przychody te są obecnie aż o ponad 42% wyższe niż w roku 2013.

Przypadające na jednego nauczyciela akademickiego przychody z działalności badawczej zwiększyły się z 39 496 zł w roku 2017 do 44 406 zł w 2018 roku (o 12,4%). Jedynie w trzech uniwersytetach: Szczecińskim, Zielonogórskim oraz Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy przychody z działalności badawczej przypadające na jednego nauczyciela akademickiego zmniejszyły się w stosunku do roku 2017. Najwięcej natomiast wzrosły one w Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego (o 163%), Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu (o 32%) oraz Uniwersytecie w Białymstoku (o 32%). Od wielu lat pulą największych środków finansowych na działalność badawczą w przeliczeniu na jednego nauczyciela akademickiego cieszy się Uniwersytet Warszawski. W roku 2018 było to 147 tys. zł. W kilku innych uniwersytetach kwota ta jest ponad 10-krotnie mniejsza. Utrzymuje się bardzo duże zróżnicowanie w aktywności i skuteczności poszczególnych uniwersytetów w pozyskiwaniu funduszy na prowadzenie badań naukowych.

Warto podkreślić, że w przychodach z działalności badawczej analizowanych uniwersytetów aż 63,1% wszystkich środków otrzymują trzy z nich: Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Jagielloński oraz Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Nakłady na rzeczowe aktywa trwałe

W 2018 r. nakłady na rzeczowe aktywa trwałe analizowanych uniwersytetów wzrosły w stosunku do roku 2017 o 21,8%. Wciąż jednak były zdecydowanie niższe niż w latach 2013-2015. W roku 2018 stanowiły one zaledwie 42% wartości nakładów z roku 2013.

Dotacje celowe przeznaczone na finansowanie lub dofinansowanie inwestycji oraz zakupów inwestycyjnych wzrosły o 53% (po spadkach w latach 2017 i 2016 odpowiednio o 35% i 22%). Wysokość tych dotacji jest nadal mniejsza niż w roku 2013.

Rok 2018 jest pierwszym rokiem wyraźnego wzrostu nakładów na rzeczowe aktywa trwałe, po gwałtownym ich zmniejszeniu się w 2016 roku, kiedy zakończył się okres wzmożonych wydatków inwestycyjnych współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej. We wszystkich 19 uniwersytetach ta kategoria nakładów była w 2018 roku tylko niewiele większa niż nakłady Uniwersytetu Warszawskiego w 2015 roku, czyli w okresie współfinansowania inwestycji z programów strukturalnych UE.

Wynik fnansowy uniwersytetów

W 2018 roku sumaryczny wynik finansowy analizowanych uniwersytetów był dodatni i wyniósł 134 895,0 tys.
zł, co w porównaniu z 2017 rokiem (204 209,7 tys. zł) oznacza spadek o 34,0%.
Tylko raz – w 2017 roku – wielkość dodatniego wyniku fnansowego w gronie wszystkich 19 uniwersytetów przekroczyła 200 mln zł.

Cztery uniwersytety (Gdański, Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Opolski oraz Kardynała Stefana Wyszyńskiego) zamknęły rok 2018 stratą, przy czym najwyższą odnotował Uniwersytet Gdański (13 277,4 tys. zł). Rok wcześniej wynik fnansowy UG był dodatni i wyniósł 19 417,2 tys. zł.

Warto podkreślić, że poprawa wyniku fnansowego w ostatnich latach jest w wielu uczelniach efektem m.in.
sprzedaży posiadanych nieruchomości. Zysk z tego tytułu wyniósł w 2018 r. prawie 37 mln zł (rok wcześniej było to 86 mln zł). Bez tych środków wynik fnansowy uczelni byłby wyraźnie gorszy.

Jeśli chodzi o wynik działalności operacyjnej, w większości (15) uniwersytetów był on w 2018 roku dodatni.
Uległ jednak zmniejszeniu w stosunku do roku wcześniejszego o ponad 94 mln zł.

Wynik finansowy jest syntetycznym wskaźnikiem, w którym dostrzegać należy zarówno efekty bieżących decyzji podejmowanych przez władze uczelni, mających swoje konsekwencje fnansowe, jak i rezultaty sprzedaży elementów majątku trwałego. Dane za rok 2018 wskazują na ogólnie dobre zarządzanie uczelniami, a jednocześnie na niepokojąco niskie nakłady na rzeczowe aktywa trwałe, czemu towarzyszy wyprzedaż nieruchomości, chociaż w skali mniejszej niż w kilku wcześniejszych latach. 

Za wsparcie w przygotowaniu tego opracowania dziękuję dr. hab.
Mirosławowi Gornowiczowi, prof. UWM, przewodniczącemu Uniwersyteckiej Komisji
Finansowej.