Matematyczne historie

W latach osiemdziesiątych XX wieku dojrzał pomysł pogłębiania wiedzy w zakresie historii matematyki w formie organizowanych na ten temat konferencji. Polskie Towarzystwo Matematyczne stworzyło Komisję Historii Matematyki, która na Ogólnopolskiej Sesji Historii Matematyki 4 maja 1985 roku podjęła inicjatywę organizowania corocznych konferencji z historii matematyki. Komisja organizowała Ogólnopolskie Szkoły Historii Matematyki od roku 1986. I Szkoła odbyła się w dniach 1-6 czerwca 1986 roku w Pokrzywnej k. Opola. Komisją Historii Matematyki od roku 1986 kierowała Zofia Pawlikowska-Brożek, aż do roku 2000, kiedy kierownictwo Komisji objął niżej podpisany. Trwało to do roku 2013. W 2005 roku odbyła się XX Szkoła w Ustroniu k. Bielska-Białej. Od następnego roku impreza zmieniła nazwę na Konferencję Naukową PTM z Historii Matematyki. Kolejne konferencje, jedynie firmowane przez PTM, były organizowane przez różne uczelnie w kraju. Ponosiły one koszty organizacyjne.

Przez kolejnych dziewiętnaście lat po każdej konferencji ukazywał się tom z rozszerzonymi wersjami odczytów wygłoszonych na tej konferencji. Tomy różniły się między sobą zarówno wyglądem, jak i stroną redakcyjną. Chcąc ujednolicić formę tych publikacji, przez sześć lat zabiegałem w PTM o utworzenie nowej serii „Roczników PTM”, poświęconych historii matematyki. Ostatecznie w roku 2006 Zarząd Główny PTM podjął decyzję o utworzeniu VI serii „Roczników PTM” pod nazwą „Antiquitates Mathematicae”, co w wolnym przekładzie oznacza „matematyczne starocie”. Zostałem redaktorem naczelnym tego czasopisma. Wydałem jego trzy pierwsze tomy. PTM zawiesił wydawanie tego czasopisma w roku 2011 i rozwiązał wszystkie komisje, w tym Komisję Historii Matematyki, wycofując się z firmowania konferencji historycznych. Przestał też organizować Olimpiady Matematyczne. Zbiegło się to z uzyskaniem przez PTM statusu organizacji pożytku publicznego.

Kolejne konferencje były organizowane przez różne uczelnie. XXV Konferencja była ostatnią firmowaną przez PTM. Kolejna, XXVI Konferencja odbyła się w 2012 roku w Iwoniczu, współorganizowana przez Instytut Matematyczny Uniwersytetu Wrocławskiego i Instytut Matematyki Uniwersytetu Rzeszowskiego. Od roku 2013 kolejne konferencje (XXVII-XXXIII) odbyły się w Centrum Konferencyjnym Instytutu Matematycznego PAN w Będlewie. Instytut traktuje te konferencje jako swoje, co roku prosząc o nadesłanie sprawozdania. W konferencjach biorą często udział osoby z zagranicy, zarówno Polacy tam mieszkający, jak też cudzoziemcy. Każda konferencja poświęcona jest wybranej tematyce, np. problemom Hilberta, matematyce XVIII stulecia czy też matematyce polskiej.

Tegoroczna, XXXIII Konferencja (Będlewo, 27-30. V 2019) poświęcona była głównie matematyce polskiej w XX wieku. Lech Maligranda ze Szwecji (Lulea) wraz z Małgorzatą Terepetą (Łódź) opowiedzieli o przestrzeniach Orlicza (Maligranda) i o przestrzeniach, które zawdzięczamy polskim matematykom. Naliczyli ich dwadzieścia dziewięć, m.in. przestrzenie Banacha, Marcinkiewicza, Sierpińskiego, Saksa, Hurewicza, Kempistego, Mazura, Schaudera, Zygmunda, Zahorskiego czy też Kuratowskiego-Ulama. Termin „polska przestrzeń topologiczna” wprowadził Nicolas Bourbaki w 1940 roku. Pod tym pseudonimem kryje się grupa francuskich matematyków, którzy sukcesywnie wydawali monumentalne dzieła poświęcone najważniejszym działom matematyki, próbując ujednolicić terminologię i symbolikę współczesnej matematyki. Przełożono je na wiele języków. Niżej podpisany przedstawił stan matematyki i jej historii po odzyskaniu niepodległości sto lat temu, w tym program badań Ludwika i Aleksandra Birkenmajerów w zakresie historii matematyki w Polsce. Przed stu laty powstał program rozwoju matematyki w Polsce (Wacław Sierpiński, Zygmunt Janiszewski, Stefan Mazurkiewicz), dzięki któremu matematyka polska w okresie międzywojennym stała się światową potęgą. Roman Murawski przedstawił rozwój logiki na uniwersytecie w Poznaniu (1919-2019). Roman Duda (Wrocław) przypomniał rozwój rachunku prawdopodobieństwa i statystyki w Polsce, a Jolanta Grala-Michalak (Poznań) omówiła polskie podręczniki akademickie do statystyki. Jest ich kilkadziesiąt i są ukierunkowane na konkretne grupy zawodowe. Zdzisław Pogoda (Kraków) odświeżył zapomnianą postać Witolda Wilkosza, uczonego i popularyzatora nauki, omawiając jego książkę z topologii Les proprietés topologiques du plan euclidien (1931). Jan Koroński (Kraków) przedstawił nieznane fakty z życia: Konstantego Holly’ego (1954-1998), Bolesława Szafirskiego (1935-2016) i Witolda Kleinera (1929-2018). Osiągnięciom matematyki polskiej w teorii funkcji rzeczywistych poświęcony był wykład Władysława Wilczyńskiego z Łodzi Wokół twierdzenia Borela . Jan Strelcyn (Paryż) w pięciogodzinnej serii wykładów omówił problem funkcji algebraicznych całkowalnych elementarnie od XIX wieku (Abel, Liouville, Czebotariew) aż do dziś. Ważnym elementem jego wykładów było omówienie dorobku Michała Feldbluma (1875-1925) w zakresie równań różniczkowych (równanie Riccatiego) i problem całkowania w postaci skończonej.

Nie brakło też historii matematyki światowej. Piotr Błaszczyk (Kraków) wskazał Euklidesa, rozważając temat Skąd pochodzi dowód matematyczny? Marlena Fila (Kraków) omówiła Definicję ciągłości funkcji od Bolzano przez Peano do Russella . Trzy wykłady poświęcono wybitnemu matematykowi rosyjskiemu, Andriejowi Nikołajewiczowi Kołmogorowowi (1903-1987), który rozwiązał jeden z problemów postawionych na II Kongresie Matematycznym w Paryżu (6-12 sierpnia 1900), mianowicie tzw. VI Problem Hilberta. David Hilbert pytał o matematyczne sformułowanie aksjomatów fizyki, m.in. o aksjomatyzację rachunku prawdopodobieństwa. Kołmogorow zbudował taki model w roku 1933 w oparciu o teorię miary. Model ten przyjął się i dziś powszechnie obowiązuje. Mniej znane osiągnięcia Kołmogorowa związane z problemem turbulencji przedstawił Andrzej Icha (Słupsk). Życie i dorobek Kołmogorowa zaprezentował Roman Urban (Wrocław), omawiając w drugim wykładzie mało znany matematykom dorobek Kołmogorowa w humanistyce, m.in. w lingwistyce i w teorii wiersza.

Kolejna, XXXIV Konferencja z Historii Matematyki odbędzie się również w Będlewie, w dniach 4-8 maja 2020 roku.