Grzechy historyków

Seminarium naukowe pt. Etyczne aspektu zawodu historyka , współorganizowane przez lubelski oddział PTH oraz Muzeum Historii Żydów Polskich Polin, odbyło się 9 stycznia w siedzibie PTH w Warszawie. Inicjatorami spotkania byli profesorowie: Rafał Stobiecki (UŁ), Dariusz Stola (Muzeum Polin), Rafał Wnuk (KUL) i Mariusz Mazur (UMCS).

Dr hab. Marek Wroński, prof. PWSZ w Kaliszu, autor cyklu Z archiwum nieuczciwości naukowej w „Forum Akademickim”, omówił problem plagiatów popełnianych przez zawodowych historyków. Prelegent opowiedział o kilkunastu znanych, a nierzadko skrajnych przypadkach kradzieży własności intelektualnej przez osoby reprezentujące środowisko historyków.

Prof. Stola, dyrektor Muzeum Polin, zarysował problemy powstające na styku polityki historycznej (polityki pamięci) i nauki historycznej. W jego definicji polityka ta obejmuje wszelkie działania służące kształtowaniu społecznych wyobrażeń i ocen przeszłości, w szczególności regulacje prawne nakazujące pewne wypowiedzi o dziejach lub ich zakazujące oraz tworzenie instytucji mających swymi działaniami wpływać na kształt narracji o przeszłości i przeznaczanie środków na takie działania. Co więcej, nie tylko w Polsce, ale i w szeregu innych krajów Europy wprowadzono lub próbowano wprowadzić w ostatnich latach przepisy regulujące co lub jak należy mówić o historycznych wydarzeniach i zjawiskach.

Dr Andrzej Czyżewski (UŁ) analizował recenzje prac stanowiących podstawę starania się o stopnie naukowe. Wskazał najczęściej popełniane uchybienia, zwracając szczególną uwagę na wciąż praktykowane formułowanie negatywnych recenzji z pozytywną konkluzją. Z fikcyjności tego typu opinii zdają sobie sprawę wszyscy. Nie podejmuje się jednak żadnych działań w celu powstrzymanie takich praktyk. Jeden z uczestników seminarium usprawiedliwiał takie opinie współczuciem wobec autora ocenianej pracy i brakiem przekonania recenzenta o słuszności sądów wykazujących niską jakość dzieła.

Uczestnicy seminarium dyskutowali o problemach etyki w historiografii polskiej i poszukiwaniu rozwiązań, które by im zaradziły. Zastanawiali się nad normami, jakie powinny spełniać recenzje naukowe. Ustalili, że należałoby zdefiniować zasady regulujące tworzenie tego typu piśmiennictwa, gdyż część zawodowych historyków wciąż nie odróżnia omówienia książki od jej recenzji. Podkreślali konieczność wypracowania mechanizmów postępowania z nieetycznymi praktykami. Są bowiem przekonani, że nie można godzić się na istniejącą w środowisku atmosferę przyzwolenia, w której nawet oczywiste sprzeniewierzenie się uczciwości czy rzetelności naukowej znajduje obrońców przy milczeniu pozostałej większości. Wśród przyczyn nieetycznych zachowań polskich historyków zebrani wymienili m.in. trybalizm towarzysko-polityczny, który uniemożliwia przeciwdziałanie przypadkom nieuczciwych działań. Zachętą do nagannych praktyk jest umarzanie postępowań w sprawach plagiatów bądź przeciąganie ich tak długo, aż dojdzie do przedawnienia; przymykanie oczu na jawnie nienaukowe recenzje; wskazywanie na recenzentów osób, które nie specjalizują się w danej problematyce, ale zapewnią pozytywną ocenę, czy poszukiwanie jakichkolwiek racjonalizacji w celu likwidacji dysonansu moralnego.

Przyczyną nieetycznych zachowań jest także upolitycznienie historiografii, gdy partyjne preferencje lub lojalność okazują się ważniejsze niż rzetelność naukowa. Politycy często nie dostrzegają konieczności konsultowania ze środowiskiem historyków podejmowanych decyzji czy formułowanych aktów prawnych dotyczących tej dyscypliny nauki.

Uczestnicy postanowili opracować kryteria etyczne dla historiografii, ponieważ odwoływanie się tylko do dziesięciu przykazań – jak pokazuje rzeczywistość – to zdecydowanie za mało. Skierowali do Zarządu Głównego PTH wniosek o utworzenie przy towarzystwie branżowej Komisji ds. Etyki. Wyrazili chęć podjęcia na łamach czasopism historycznych dyskusji nad etyką w historiografii.

Kolejnym etapem działań wpisujących się w tę perspektywę będzie zaplanowany na wrzesień 2019 r. XX Powszechny Zjazd Historyków Polskich w Lublinie. Odbędzie się wówczas dyskusja na temat etyki w środowisku historyków i możliwych działań prowadzących ku naprawie obecnego stanu rzeczy.