NCN: kontynuacja, modyfikacja, rozwój
Prof. Janusz Janeczek , członek Rady Narodowego Centrum Nauki w latach 2010-2018 i jej przewodniczący w latach 2016-18, podsumowuje dotychczasową działalność NCN oraz rysuje zadania na najbliższy okres.
Otwarcie nowej siedziby Narodowego Centrum Nauki w Krakowie 17 grudnia 2018 roku zbiegło się ze zmianą części składu Rady Centrum. Po ośmiu latach istnienia NCN doczekało się własnego budynku, a Radę opuściło ostatnich 5 członków jej pierwszego składu. Stwarza to okazję do krótkiego podsumowania.
O skali działalności NCN w minionych 8 latach zaświadcza 85 759 wniosków grantowych złożonych do 109 konkursów. Spośród nich do finansowania zakwalifikowano 18 310 na łączną kwotę 7 715 611 tys. zł. W procesie oceny wniosków uczestniczyło kilka tysięcy ekspertów krajowych i zagranicznych. Dotacja celowa na finansowanie zadań NCN w roku 2018 wyniosła 1 226 122 tys. zł i była najwyższa w historii NCN. Wskaźnik wykorzystania dotacji celowej był zawsze bliski 100%, co oznacza, że praktycznie wszystkie środki finansowe zostały skierowane do naukowców prowadzących badania w Polsce.
Mimo kadencyjnych zmian składu Rady (łącznie działało w niej 53 uczonych) zachowane zostały zasadnicze zręby systemu wspierania badań podstawowych ustanowione przez Radę pierwszej kadencji. W szczególności: dwustopniowa kolegialno-ekspercka ocena merytoryczna wniosków z nadrzędnym kryteriami wysokiej jakości badań naukowych i nowatorskości pomysłów badawczych, przejrzystość procedur konkursowych i jasne zasady finansowania projektów badawczych, nieingerencja członków Rady w proces oceny wniosków grantowych, najwyższe standardy etyczne wszystkich uczestników systemu grantowego. Strategicznym celem działalności NCN pozostaje umożliwienie polskim badaczom dokonywania przełomowych odkryć naukowych. Dla wypełnienia misji NCN sformułował szereg celów, w tym: finansowanie najlepszych projektów z zakresu badań podstawowych, stworzenie szerokiej oferty grantowej adresowanej do naukowców na wszystkich etapach ich rozwoju, wspieranie rozwoju naukowego młodych uczonych, tworzenie dużych zespołów badawczych zdolnych podejmować ambitne wyzwania badawcze i konkurować na arenie międzynarodowej, zwiększenie mobilności naukowców zwłaszcza na wczesnych etapach ich kariery, tworzenie nowych miejsc pracy w projektach finansowanych przez NCN, umiędzynarodowienie badań prowadzonych w Polsce.
W ciągu ośmiu lat ustabilizował się system grantowy NCN. W zasadach i regulaminach konkursów wprowadza się coraz mniej zmian. Uproszczono formularze i procedury. W dążeniu do obiektywizacji oceny wniosków grantowych zaangażowano ekspertów zagranicznych już na pierwszym etapie oceny merytorycznej. Stało się to możliwe dzięki ujednoliceniu wersji językowych skróconego i rozszerzonego opisu projektów badawczych. Udział recenzji zagranicznych na drugim etapie oceny wzrósł z 7% w 2011 roku do 92% obecnie. Po ewaluacji krajowych konkursów grantowych zachowano ich różnorodność, jednocześnie istotnie modyfikując niektóre z nich (np. Tango we współpracy z NCBR) z korzyścią dla wnioskodawców. Scalono konkurs Harmonia z konkursem Opus i zwiększono nakłady finansowe na konkursy stażowe i stypendialne.
Liczba projektów międzynarodowych NCN zakwalifikowanych do finansowania wzrosła z 6 w 2013 roku do 96 w 2017. Efektem dużej aktywności dyrektora NCN i jego współpracowników w poszukiwaniu partnerów zagranicznych są konkursy bilateralne z agencjami grantowymi z Chin, Litwy i Niemiec. W 2019 roku ruszą konkursy we współpracy z Austrią i Szwajcarią. Będą one realizowane, podobnie jak Beethoven, w formule agencji wiodącej, polegającej na ocenie merytorycznej przez jedną z agencji partnerskich.
NCN zaangażowany jest w szereg działań międzynarodowych, z których najbardziej prestiżowym jest program Dioscuri realizowany we współpracy z Towarzystwem Maxa Plancka i finansowany przez MNiSW oraz jego niemieckiego odpowiednika w celu ustanowienia w Polsce 10 centrów doskonałości naukowej. Pierwsze dwa powstały pod koniec ubiegłego roku. NCN jest operatorem bieżącej edycji Norweskiego Mechanizmu Finansowego i mechanizmu EOG z budżetem 130 mln euro na finansowanie badań podstawowych i stosowanych (razem z NCBR). NCN współfinansuje udział polskich zespołów badawczych w licznych europejskich programach współpracy wielostronnej, tzw. ERA-netach, koordynując program Quantera, skupiający 32 agencje z 26 krajów, finansujące badania w zakresie technologii kwantowych.
Z dotychczasowych analiz raportów końcowych z realizacji grantów wynika, że większość badaczy właściwie wykorzystała przyznane im pieniądze. Rośnie udział publikacji naukowych będących pokłosiem realizacji grantów NCN w najbardziej prestiżowych czasopismach naukowych. Stale zwiększa się liczba osób zatrudnionych w projektach badawczych (ponad 3 tys.), a także liczba awansów naukowych, wynikających z badań, prowadzonych w ramach grantów NCN. Dzięki finansowemu wsparciu przez NCN wielu badaczy dokonało znaczących odkryć naukowych, czego przykładem są laureaci dorocznych Nagród NCN.
Bardzo istotne są również efekty niemierzalne, lecz zauważalne w środowisku naukowym, jak: upowszechnianie się aktywnej postawy zabiegania o fundusze na badania, a także coraz szersze uświadomienie konieczności konkurowania o środki na badania. Szczególnie cieszy poprawa jakości wniosków sygnalizowana przez ekspertów, przez co konkursy stoją na coraz wyższym poziomie. Wydaje się, że NCN spełnia istotną rolę edukacyjną zarówno wśród wnioskodawców, jak i ekspertów.
Po ośmiu latach system grantowy stał się dojrzalszy, choć przecież wciąż niedoskonały. W najbliższym czasie należy rozwiązać problem oceny wniosków o finansowanie projektów interdyscyplinarnych, a także rozważyć możliwość wydłużenia realizacji projektów w programie Opus. Bez wątpienia w dalszym ciągu należy dążyć do ulepszenia systemu doboru ekspertów w oparciu o odpowiednie narzędzia weryfikacyjne.
NCN jest organizacją stworzoną przez naukowców dla naukowców, stąd konieczne jest dalsze wsłuchiwanie się w opinie środowiska zarówno wyrażane przez miarodajne gremia, jak i pojedynczych uczonych. Wobec bardzo dużego zainteresowania grantami NCN, ale też wobec rosnących kosztów pojedynczych grantów, a także coraz szerszej współpracy międzynarodowej, konieczny jest wzrost nakładów na dotację celową NCN. W przeciwnym razie NCN będzie zmuszone ograniczać współpracę międzynarodową, a współczynniki sukcesu ulegną obniżeniu, co przełoży się na zmniejszenie liczby finansowanych projektów badawczych.