Do zasobu instytucji narodowych swój wkład wniosły biblioteki ordynacyjne. W Warszawie zlokalizowano zasoby Biblioteki Ordynacyjnej Krasińskich (ustanowionej ukazem carskim z 5/17 lipca 1844 roku). W roku 1860 włączono do biblioteki Muzeum Polskie – kolekcję po Konstantym Świdzińskim, zmarłym 11 grudnia 1855 roku. Wykonawca testamentu, Aleksander margrabia Wielopolski, zamierzał umieścić zbiory w gmachu dawnej biblioteki Załuskich. Zbiory początkowo wcielono do ordynacji Myszkowskiej, ostatecznie rodzina zmarłego przesądziła (zapis z 3 VII 1860) o przekazaniu zbiorów do Biblioteki Krasińskich. Było to 21 912 dzieł (w 25 317 woluminach), 1031 rękopisów, 12 492 ryciny, około 3 tys. monet, 246 obiektów archeologicznych oraz 136 obrazów. Do opieki nad zbiorami zatrudniono (XI 1862) profesjonalnie przygotowanego Władysława Chomętowskiego. Od stycznia 1863 roku zbiory udostępniano badaczom. Dublety kierowano na aukcje antykwaryczne, tam też nabywano egzemplarze uzupełniające kolekcję. Halina Tchórzewska-Kabata oceniała (Pod znakiem światła. Biblioteka Ordynacji Krasińskich 1844-1944 , 2010), że „Atmosfera pracowni naukowej w dawnym pałacu Czapskich (…) bliższa była dawnemu rytuałowi odwiedzin w świątyni wiedzy, a na to wrażenie składało się zarówno zewnętrzne otoczenie biblioteki, styl i nastrój jej wnętrz, jak i osobisty stosunek bibliotekarzy do powierzonych ich pieczy cennych zbiorów i zarazem do użytkowników”. Według autorki, od czasu przewiezienia zbiorów Świdzińskiego do pałacu Krasińskich przy Krakowskim Przedmieściu (w marcu 1862 roku) „mecenat biblioteczny Krasińskich przekształcił się tym samym z rodowego w społeczny (…). Publiczny i wręcz narodowy charakter połączonych zbiorów wzbudzał zainteresowanie nie tylko przyszłych użytkowników (…), kształtowane były nie tylko przez jej właścicieli i członków rodu, ale również przez tych wszystkich, którzy czuli potrzebę wspierania tego typu inicjatyw, najczęściej darami pochodzącymi z własnych zasobów lub w formie zapisów testamentowych”. Z Biblioteką Krasińskich związany był krąg znaczących intelektualistów, powołanych do Rady Bibliotecznej (1860, skład uzupełniano w 1875 i 1887 roku). Grono to zapewniało bibliotece „stosowną oprawę towarzyską i naukową, miało przede wszystkim znamiona intelektualnego mecenatu nad tą instytucją, spełniało też istotną funkcję jako forma społecznej kontroli nad narodowym dobrem wielkiej wartości”. W lokalu Biblioteki Ordynacji Krasińskich odbywały się następnie posiedzenia Towarzystwa Bibljofilów Polskich (zarejestrowanego 31 III 1921).

Krasińscy, Przeździeccy, Raczyńscy…

Przy powiększaniu zasobów Biblioteki Krasińskich korzystano głównie z darów, a nie zakupów. W latach 1920-1927 aż 5003 pozycje stanowiły dary (788 – zakupy). Wśród darów pierwsze miejsce zajmowały dzieła ofiarowane przez ordynata (1057). Powiększyły one jednak wydatki instytucjonalne, które tylko w roku 1927 wyniosły 18 215,39 zł. Wydatki te pokrywał ordynat Edward hr. Krasiński. Powodem kryzysu były inwestycje. Ordynat przeznaczał na budowę gmachu biblioteczno-muzealnego przy ulicy Okólnik w Warszawie środki z własnego majątku – dwukrotnie większe niż testamentowe zapisy. Kamień węgielny położono już 10 grudnia 1912 roku, a gmach oddano do użytku 2 grudnia 1930 roku w obecności Prezydenta RP Ignacego Mościckiego. Całość kosztów przekraczała 2,2 mln zł. W efekcie konieczne było ograniczenie druku źródeł z historii Polski oraz wprowadzenie opłat za korzystanie z czytelni. Biblioteka posiadała 1 października 1930 roku 5815 rękopisów, 1755 starodruków z XV-XVI wieku, 86 292 woluminów, 809 atlasów, map i planów, 670 dyplomów, 1184 obiekty muzealne. W latach 1920-1935 biblioteką kierował Jan Muszkowski. Już w roku 1933 zbiory biblioteczne liczyły ponad 82 tys. dzieł i 6 tys. rękopisów.

Działały też biblioteki ordynacyjne Przeździeckich (1841 – w 1933: 30 tys. tomów, 330 rękopisów, 350 map i atlasów, 347 pergaminów i 430 dyplomów) oraz Zamoyskich (1589 – w 1933: 70 tys. tomów i 2 tys. rękopisów). W Poznaniu była ulokowana Biblioteka Raczyńskich, której statut przygotował Edward hr. Raczyński (22 II 1829, zatwierdzony 24 I 1830). Statutowo miała to być instytucja „publiczna”, a nie fundacja. W XIX wieku fundacjami bibliotecznymi de iure były tylko zbiory Ossolineum i Baworowskich. Na mocy statutu poznańska biblioteka była wyposażona w księgozbiór wraz z gmachem i przekazana jako darowizna miastu – pod warunkiem zachowania imienia „Biblioteki Raczyńskich” oraz urządzenia czytelni, gdzie „każdy bez różnicy osób w dniach i godzinach oznaczonych” będzie miał dostęp do zbioru. Środki zabezpieczone były hipoteką z dóbr Pleszewo (dawały dochód 120 tys. zł), opłatami z komornego od użytkowników gmachu oraz listami zastawnymi (na kwotę 12 tys. zł) na „nieprzewidziane wydatki”. Ofiarodawca dopuszczał darowizny innych osób na rzecz biblioteki, w szczególności w postaci księgozbiorów. Zarząd nad biblioteką sprawować miała kuratoria, której prezesował dożywotnio Antoni książę Radziwiłł. Obok niego zasiadać mieli według majoratu Raczyńscy oraz reprezentanci władz Regencji Poznańskiej i miasta. Bieżący zarząd należał do komisarza i bibliotekarza. Tylko członkom kuratorii przysługiwało prawo „brania za rewersami książek z biblioteki do pomieszkań swoich”. Do personelu biblioteki należeli jeszcze murgrabia i odźwierny, mający pensje i prawo zamieszkiwania w gmachu. Przy zakupach książek „ma być dawane pierwszeństwo tym, które narodowość mieszkańców W. Xwa Poznańskiego interesować mogą, a w ogólności, moralnym, historycznym, technicznym, philologicznym przed książkami iedynie do zabawy służącemi i ulotnemi pismami”. Minimalnym zasobem miało być 5 tys. woluminów – realnie zbiór liczył początkowo około 15 tys. woluminów, ulokowanych na I piętrze. Jako bibliotekarza zatrudniono Józefa Łukaszewicza. Od 1902 roku władze kuratoryjne narzuciły obsłudze biblioteki język niemiecki. Odzyskanie niepodległości łączyło się z polonizacją. W 1927 roku zbiór liczył 51 tys. woluminów.

Uszczuplone majątki

Zbiory Czartoryskich w Krakowie (upublicznione w 1876) obejmowały zasoby muzealne i biblioteczne. Początkowo siedzibą zbiorów były Puławy – Izabella księżna Czartoryska i Adam Kazimierz książę Czartoryski gromadzili pamiątki historyczne, które po powstaniu listopadowym podzielono na trzy części (Klemensów Zamoyskich, Sieniawa i Kórnik). Zabrano je następnie z Sieniawy do Paryża (1849), by w końcu ulokować zbiory w Krakowie (1876) decyzją Władysława księcia Czartoryskiego. Księgozbiór ulokowano w przebudowanym arsenale krakowskim, a w sąsiednim domu – zabytki starożytne, wykopaliska, zbrojownię, medale, monety, mapy, ryciny i obrazy. O część zbiorów przechowywanych w Kórniku toczyli spór Władysław książę Czartoryski z Janem hr. Działyńskim. W 1908 roku księgozbiór liczył około 100 tys. woluminów, z czego 35 tys. stanowiły polonica .

Biblioteki ordynacyjne miały z założenia charakter prezencyjny – udostępniano zasoby na miejscu – bez wypożyczeń zewnętrznych, nawet międzybibliotecznych. Tym sposobem chroniono zasoby własne i depozyty. Znaczącą badawczo formą pracy zatrudnianych bibliotekarzy była nie tylko inwentaryzacja, dopełnianie zasobów i udostępnianie czytelnikom książek i rękopisów, ale i przeprowadzanie kwerend – także wnioskowanych z zagranicy. Losy bibliotek fundacyjnych były zawisłe od stanu majątkowego poszczególnych ordynacji. W XX wieku zdarzenia wojenno-okupacyjne, zmiana granic, dewaluacja i błędy plenipotentów uszczupliły majątki. Ordynatowi Maurycemu hr. Zamoyskiemu pozostało w 1939 r. około 90 tys. ha – z posiadanych do końca I wojny światowej 426 tys. ha. Sejm RP powołał (1938) Opiekuńczo-Nadzorczy Związek Bibliotek Fundacyjnych. Na przewodniczącego obrano Ludwika Kolankowskiego, kierującego od 1929 roku Biblioteką Zamoyskich. Koncepcja związku sięgała początku XX wieku, kiedy to działał Komitet Reyowski, powołany z inicjatywy Mieczysława hr. Reya, grupujący właścicieli bibliotek fundacyjnych: Kórnickiej, Zamoyskich, Sieniawskiej, Poturzyckiej i Ossolineum. Biblioteki ordynacyjne miały stałych bibliotekarzy – u hr. Zamoyskich pracował Józef Przyborowski (1872-1896), następnie Tadeusz Korzon (1896-1918). Ustawą z 13 lipca 1939 roku zniesiono ordynacje rodowe, jednak ziemie dwunastu z nich podlegały nadal ograniczeniom sprzedaży i podziału ze względu na „poważne znaczenie dla kultury narodowej”.