Od 2015 r. realizujemy projekt badawczy w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki (0062/NPRH4/H1a/83/2015), którego efektem będzie wydanie Słownika Biograficznego Profesorów Uniwersytetów Drugiej Rzeczypospolitej. Planujemy przygotowanie sześciu tomów słownika, oddzielne części zostaną poświęcone sześciu uniwersytetom, które funkcjonowały w międzywojennej Polsce. Były to: Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie, Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Poznański i Katolicki Uniwersytet Lubelski. W słowniku znajdą się rozbudowane biogramy tych osób, które na wymienionych uczelniach miały katedry (były zatrudnione na stanowiskach profesorów nadzwyczajnych lub bardziej prestiżowych – zwyczajnych). Takich osób w interesującym nas okresie było ponad 850, niektóre w ciągu dwudziestolecia zmieniały uczelnię, co daje w sumie w ramach planowanego wydawnictwa ponad 950 haseł słownikowych. Biogramy poszczególnych profesorów zostaną przygotowane według ujednoliconego schematu. W jego ramach znajdą się podstawowe informacje dotyczące życia bohatera hasła, w szerszym zakresie na temat aktywności naukowej, dydaktycznej i organizacyjnej danej osoby, szczególnie w okresie kierowania katedrą.

Wspomniane wcześniej ponad 950 biogramów zostanie rozdzielone na poszczególne uniwersytety, w ich ramach liczba profesorów kierujących katedrami była oczywiście różna. Najwięcej haseł znajdzie się w tomach dotyczących Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Jana Kazimierza i Uniwersytetu Jagiellońskiego – po około 190-200, w przypadku Uniwersytetu Poznańskiego i Uniwersytetu Stefana Batorego będzie ich około 150, najmniej profesorów zatrudniał Katolicki Uniwersytet Lubelski – w tym tomie umieszczonych zostanie około 70 biogramów.

Ważnym etapem realizacji projektu było zgromadzenie źródeł i literatury przedmiotu niezbędnych do przygotowania słownika. W znacznej części materiał ten został już zebrany, choć jeszcze nadal prowadzimy kwerendy, szczególnie poszukiwania archiwalne. Źródła pozwalające przygotować hasła są wyjątkowo bogate, niestety silnie rozproszone. Najbogatsza w informacje jest spuścizna aktowa pozostała po poszczególnych uniwersytetach, szczególnie teczki personalne pracowników. Tego typu materiały zachowały się w przypadku pięciu spośród interesujących nas uczelni (wyjątkiem jest Uniwersytet Warszawski). W Polsce w archiwach uczelnianych przechowywane są międzywojenne akta Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Poznańskiego i Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. W archiwach zagranicznych znalazła się spuścizna aktowa Uniwersytetu Jana Kazimierza (Państwowe Archiwum Obwodowe we Lwowie) i Uniwersytetu Stefana Batorego (Litewskie Centralne Archiwum Państwowe w Wilnie). Wartościowa jest także dokumentacja, jaka pozostała po międzywojennym ministerstwie, któremu podlegało szkolnictwo wyższe – Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Te materiały przechowywane są w Archiwum Akt Nowych w Warszawie. W aktach MWRiOP szczególnie cenne są teczki osobowe pracowników poszczególnych uniwersytetów. W przypadku profesorów, którzy przeżyli II wojnę światową i po jej zakończeniu nadal pracowali w szkolnictwie wyższym, dysponujemy teczkami personalnymi z tego okresu – znaleźć w nich można informacje także o okresie międzywojennym. Akta te przechowywane są w archiwach uczelnianych.

Dobrze zachowany materiał

Teczki personalne z okresu międzywojennego posiadamy w przypadku zdecydowanej większości profesorów (nieraz jest to nawet kilka teczek dotyczących pojedynczych osób). Materiał zawarty w aktach personalnych jest zwykle obszerny i na ogół dobrze zachowany. Pojedyncze akta liczą zwykle od kilkudziesięciu do kilkuset kart. Zawartość poszczególnych teczek zazwyczaj jest zróżnicowana, choć rodzaje (typy) dokumentacji w części akt się powtarzają. Wśród najbardziej typowych materiałów znajdujących się w analizowanym zbiorze można wyróżnić przede wszystkim:

1. Dokumentację dotyczącą uzyskiwanych stopni naukowych i awansów (dyplomy doktorskie, materiały związane z przeprowadzaną procedurą habilitacyjną, dokumentacja towarzysząca obsadzie katedr, umowy dotyczące zatrudnienia na danym stanowisku);

2. Bieżącą dokumentację związaną z obowiązkami dydaktycznymi na uczelni;

3. Dokumentację potwierdzającą ważniejsze wydarzenia w życiu poszczególnych osób (odpisy aktów urodzenia, zawartych związków małżeńskich, wykształcenia na poziomie szkół początkowych, średnich i studiów wyższych, zatrudnienia przed objęciem posady na uniwersytecie);

4. Różnego rodzaju ankiety personalne, własnoręcznie sporządzone życiorysy, wykazy publikacji i innych osiągnięć naukowych (często są one elementem szerszej dokumentacji wytworzonej na potrzeby przeprowadzanej procedury habilitacyjnej, związanej ze staraniami o powierzenie katedry, staraniami o awans ze stanowiska profesora nadzwyczajnego na stanowisko profesora zwyczajnego);

5. Korespondencję w sprawach służbowych z władzami uczelni i wydziału (np. starania o udzielenie urlopu, prośby o wyrażenie zgody na naukowy wyjazd zagraniczny, sprawozdania z wyjazdów zagranicznych);

6. Odbitki wybranych publikacji (artykułów) danej osoby;

7. Inną dokumentację (np. dotyczącą ustalenia praw emerytalnych, związaną z zabiegami o poprawę warunków mieszkaniowych, wynikającą ze starań o wsparcie finansowe (pożyczki), dotyczącą różnego rodzaju konfliktów i spraw spornych). Do tej grupy można także zaliczyć materiały wytworzone po śmierci danej osoby, w tym np. klepsydry, telegramy z kondolencjami;

8. Materiał fotograficzny (zwykle są to fotografie legitymacyjne danej osoby).

Oczywiście w aktach poszczególnych osób stopień występowania dokumentacji reprezentującej poszczególne grupy problemowe jest bardzo różny, na ogół jednak badacz może liczyć przynajmniej na pojedyncze dokumenty z większości z nich.

Duża część zawartości teczek osobowych to dokumenty stanowiące atrakcyjny materiał badawczy. Szczególnie cenne wydają się materiały dotyczące naukowej ścieżki awansowej. Niektóre akta zawierają np. szczegółową dokumentację towarzyszącą staraniom o obsadę katedr. Procedura w tym zakresie była często dość długotrwała, nie zawsze poza tym kończyła się powodzeniem (oprócz pozytywnej decyzji co do obsady katedry, jaka zapadała na poziomie uczelni, wniosek o powierzenie katedry danej osobie wymagał zatwierdzenia przez ministerstwo i podpisu prezydenta). W przypadku akt poszczególnych międzywojennych uniwersytetów poza teczkami personalnymi, cenne są także inne dokumenty wytworzone przez struktury uczelniane, chociażby protokoły z posiedzeń rad wydziałów i senatów.

Potężna baza informacji

Opisane wcześniej akta stanowią podstawę przy przygotowywaniu haseł słownikowych. Liczba źródeł, które zostaną wykorzystane przy realizacji projektu, jest znacznie większa, można tu wspomnieć chociażby o spuściznach, jakie pozostały po niektórych profesorach. W większej liczbie przechowywane są one w Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Warszawie i jego oddziałach w Krakowie i Poznaniu, także w zbiorach specjalnych niektórych bibliotek krajowych i zagranicznych. Materiał źródłowy, którym już dysponujemy, jest wyjątkowo bogaty – jego wielkość można zilustrować liczbą zdjęć poszczególnych dokumentów wykonanych cyfrowymi aparatami fotograficznymi (to od kilkunastu lat powszechna metoda utrwalania przez historyków przydatnych materiałów) – w przypadku naszego projektu jest to już około 500 tys. klatek fotograficznych. Do tego trzeba oczywiście także dodać literaturę, która już powstała na interesujący nas temat (chociażby informacje zawarte w Polskim Słowniku Biograficznym i innych tego typu wydawnictwach).

Przygotowywany przez nas słownik będzie stanowił potężną bazę informacji na temat międzywojennych profesorów. Obecna wiedza o niektórych z nich jest już niemała, o dużej części analizowanych osób wiemy jednak bardzo niewiele, nieraz są to postacie wręcz anonimowe. Słownik z pewnością tę sytuację zmieni. Poza tym materiał zamieszczony w przygotowywanej publikacji pozwoli na przeprowadzenie bardziej szczegółowych analiz dotyczących międzywojennego środowiska akademickiego (w skali kraju, jak i w odniesieniu do poszczególnych uczelni).

W okresie II Rzeczypospolitej wśród kadry profesorskiej znajdowały się osoby wybitne, osiągnięcia naukowe niektórych z nich były doceniane także poza granicami kraju. Wymienić tu można chociażby wybrane nazwiska spośród tych, którzy w okresie międzywojennym kierowali katedrami na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Z uczelnią tą byli związani m.in.: Kazimierz Ajdukiewicz (filozof), Henryk Arctowski (geograf), Oswald Balzer (historyk prawa), Stefan Banach (matematyk), Franciszek Bujak (historyk), Jan Czekanowski (antropolog), Ludwik Ehrlich (prawnik), Ludwik Finkel (historyk, bibliograf), Antoni Gluziński (lekarz internista), Stanisław Głąbiński (ekonomista), Stanisław Grabski (ekonomista), Józef Kallenbach (historyk literatury), Jan Kasprowicz (historyk literatury, poeta), Jan Łukasiewicz (logik, filozof), Kazimierz Nitsch (językoznawca), Jakub Parnas (specjalista chemii lekarskiej), Eugeniusz Romer (geograf), Wojciech Rubinowicz (fizyk), Hugo Steinhaus (matematyk), Bogdan Suchodolski (pedagog), Kazimierz Twardowski (filozof), Rudolf Weigl (bakteriolog). Niektórzy z wymienionych byli związani nie tylko ze Lwowem – zmieniali miejsce pracy i przenosili się do innego ośrodka lub z innego ośrodka trafiali do Lwowa.

Grupą najliczniej reprezentowaną w słowniku będą profesorowie medycyny; katedr medycznych było najwięcej, biorąc pod uwagę inne dyscypliny obecne w ówczesnej nauce uniwersyteckiej. Na Uniwersytecie Stefana Batorego utworzono Wydział Sztuk Pięknych, stąd w interesującej nas grupie znaleźli się także przedstawiciele środowiska artystycznego. Katedrą kierował m.in. malarz Ferdynand Ruszczyc i rzeźbiarz Henryk Kuna. Prawie na każdym uniwersytecie liczni byli reprezentanci środowiska teologicznego, Wydziału Teologicznego nie utworzono tylko na Uniwersytecie Poznańskim. Profesorowie międzywojennych uniwersytetów to w przeważającej części mężczyźni, kobiet profesorów było bardzo niewiele, w analizowanej grupie tylko pięć: Cezaria Baudouin de Courtenay Ehrenkreutz Jędrzejewiczowa (specjalność etnografia – Uniwersytet Stefana Batorego, Uniwersytet Warszawski), Helena Gajewska (medycyna – Uniwersytet Poznański), Irena Maternowska (weterynaria – Uniwersytet Warszawski), Helena Willman (filologia indyjska – Uniwersytet Jagielloński) i Jadwiga Wołoszyńska (botanika – Uniwersytet Jagielloński). Warto wspomnieć, że nauka w przypadku niektórych profesorów nie była jedynym polem aktywności. Wielu profesorów było aktywnych chociażby w polityce, niektórzy pełnili ważne funkcje państwowe, w tym urząd premiera czy ministra w gabinetach II Rzeczypospolitej, niektórzy zasiadali w ówczesnym parlamencie. Premierami byli: Julian Ignacy Nowak i Leon Kozłowski, ministrami m.in.: Stanisław Głąbiński, Tomasz Janiszewski, Jan Łukasiewicz, Wacław Makowski, Witold Staniewicz i Władysław Zawadzki.

Profesorowie i żołnierze

Ponieważ niniejszy tekst powstaje w okresie zbliżającej się rocznicy odzyskania niepodległości, można wspomnieć, że w słowniku znajdą się także informacje nawiązujące do wydarzeń sprzed stu lat. Wielu ówczesnych profesorów uniwersyteckich lub tych osób, które profesorami zostały w kolejnych latach, uczestniczyło w walkach zbrojnych o odzyskanie niepodległości lub w walce o korzystne ukształtowanie granic odrodzonego państwa. Brali udział w tych zmaganiach jako żołnierze Legionów Polskich, członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej, uczestnicy powstania wielkopolskiego i powstań śląskich, uczestnicy konfliktu polsko-ukraińskiego, konfliktu polsko-litewskiego, wreszcie – w największej skali – wojny polsko-bolszewickiej. W tym miejscu można przytoczyć przykładowe nazwiska takich osób spośród pracowników uniwersyteckich wydziałów lekarskich: Ignacy Abramowicz (Uniwersytet Stefana Batorego), Jerzy Alexandrowicz (Uniwersytet Stefana Batorego), Eugeniusz Artwiński (Uniwersytet Jana Kazimierza), Stanisław Bądzyński (Uniwersytet Jana Kazimierza, Uniwersytet Warszawski), Antoni Cieszyński (Uniwersytet Jana Kazimierza), Marian Eiger (Uniwersytet Stefana Batorego), Henryk Halban (Uniwersytet Jana Kazimierza), Stanisław Hiller (Uniwersytet Stefana Batorego), Stefan Horoszkiewicz (Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Poznański), Władysław Jakowicki (Uniwersytet Stefana Batorego), Witold Kapuściński (Uniwersytet Poznański), Edward Loth (Uniwersytet Warszawski), Józef Markowski (Uniwersytet Jana Kazimierza), Włodzimierz Mozołowski (Uniwersytet Stefana Batorego), Tadeusz Ostrowski (Uniwersytet Jana Kazimierza), Ludwik Rydygier (Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Jana Kazimierza), Adam Straszyński (Uniwersytet Poznański), Janusz Supniewski (Uniwersytet Jagielloński), Zygmunt Szantroch (Uniwersytet Jagielloński), Ireneusz Wierzejewski (Uniwersytet Poznański), Teofil Zalewski (Uniwersytet Jana Kazimierza), Marcin Zieliński (Uniwersytet Poznański), Edward Żebrowski (Uniwersytet Warszawski). Niektórzy wymienieni dosłużyli się wysokich stopni wojskowych, w tym stopnia generała (Ludwik Rydygier i Ireneusz Wierzejewski).

Poszczególne tomy słownika zostaną wydane w 2020 i 2021 roku. Jako pierwsza ukaże się część dotycząca Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie.