Odzyskanie przez Polskę niepodległości – instytucjonalną jej postacią było własne państwo – zbiegło się w czasie z budową wyspecjalizowanych placówek badawczych, sytuowanych poza szkołami akademickimi. W 1918 roku połowa z 29 placówek działała w zakresie rolnictwa. Już w 1919 roku liczba placówek badawczych wzrosła do 40, w 1928 – przekroczyła sto (108), w 1938 doszła do 128. Dominującą pozycję – i możliwości działania – miały placówki państwowe typu resortowego. Wobec braku silnych prywatnych instytucji gospodarczych lokowano te placówki bezpośrednio w ramach resortów gospodarczych i w resorcie zdrowia. Jako zakłady typu administracyjnego miały status placówek państwowych, finansowanych z budżetu, sterowanych przez departamenty ministerialne. Ich kompetencje zbliżone były charakterem do służb państwowych. Ponieważ nie ustalono jednolitej polityki wobec „nauki resortowej”, każde ministerstwo prowadziło działania partykularne, ukierunkowane na interes danego resortu. Placówki te generowały wysokie koszty instytucjonalne – ich działanie miało z założenia charakter utylitarny. Były to formy odległe od standardów akademickich, wzajemnie zróżnicowane.

PZH i PIG

W resorcie zdrowia powstał w 1919 roku Państwowy Zakład Epidemjologiczny. W roku 1921 przyłączono do niego lokalne zakłady epidemiologiczne z Krakowa, Lwowa, Łodzi, Lublina, Płocka i Torunia oraz trzy zakłady produkujące szczepionki w Warszawie. Dzięki środkom z Fundacji Rockefellera uruchomiono Państwową Szkołę Higieny jako agendę Zakładu. W 1923 roku przyjęto nazwę: Państwowy Zakład Higieny. Dyrektorem PZH został Ludwik Rajchman. Jego zastępcą (do 1933 roku, kiedy dyrekcję przejął Gustaw Szulc) był Ludwik Hirszfeld. Jak wspominał (Historia jednego życia 1946), widział w PZH „złą stronę naszych zakładów: dużo pracy bieżącej i brak ludzi, dla których treścią życia byłoby stawianie i sprawdzanie zagadnień”. Po godzinie piętnastej zakład „pustoszał”, mimo to osiągał znaczące w nauce sukcesy. Jego pracownikiem był Kazimierz Funk (1923-1927), odkrywca witamin. Do PZH przyłączono w 1927 roku Państwowy Zakład Badania Surowic oraz działający od końca 1917 roku w Warszawie Państwowy Instytut Farmaceutyczny. Pod firmą PZH organizowano odczyty, kursy, ekspedycje i wydawnictwa. PZH był od tego czasu finansowany przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, a następnie przez Ministerstwo Opieki Społecznej. W 1934 roku włączono do PZH państwowe zakłady badania żywności z Warszawy, Łodzi, Krakowa, Poznania, a także z Wilna i Gdyni, gdzie działały filie Zakładu.

Państwowy Instytut Geologiczny otwarto 7 maja 1919 roku w tymczasowej siedzibie – Pałacu Staszica w Warszawie. Odziedziczył on dorobek Pracowni Geologicznej Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. Działał przy Sekcji Górniczo-Hutniczej Ministerstwa Przemysłu i Handlu. Kierujący Instytutem (do 31 I 1937) Józef Morozewicz określił w przemowie inauguracyjnej utylitarne zadania, jednak zapowiedział, że PIG nie będzie rezygnował „z prac natury teoretycznej i ideowej”. Na mocy statutu (1921) powołano wydziały: Naftowo-Solny, Węglowy, Kruszcowy, Torfowy, Hydrogeologiczny, Chemiczny oraz Wydawniczo-Kartograficzny. Zatrudniały one 41 pracowników. W roku 1924 uruchomiono Stacje Geologiczne w Dąbrowie Górniczej i Borysławiu. Na mocy nowego statutu (1927) powołano Konferencję PIG – organ opiniodawczy, jako cel wskazano badania geologiczne. Do tego przy obsadzie stanowisk kierowniczych wymagano kwalifikacji profesorskich. W roku 1930, po przeprowadzce do własnego budynku przy ul. Rakowieckiej, utworzono Muzeum Geologiczne. Finansowanie PIG w latach kryzysu malało: z 1 430 035 zł (1931/1932) do 834 390 zł (1934/1935). W okresie kryzysu (1934) zatrudnienie zredukowano do 19 etatów. Na mocy dekretu Prezydenta RP z 31 marca 1938 roku podporządkowano PIG nowo powołanej Państwowej Radzie Geologicznej. W roku 1939 PIG składał się z 11 komórek organizacyjnych, dysponował budżetem w wysokości 1 410 tys. zł i kwotą 815 tys. zł na prace wiertnicze i fizyczne. Działalność badawcza PIG odbiegała od akademickości – w latach 1919–1939 opublikowano jedynie 217 opracowań i komunikatów naukowych.

CIB i PIM

Z inicjatywy Ignacego Mościckiego powstała we Lwowie (1916) spółka „Metan”. Przejął jej aktywa Chemiczny Instytut Badawczy (1922), działający jako agenda stowarzyszenia (pod tą samą nazwą). Celem było „wyszukiwanie aktualnych dla przemysłu tematów i opracowań zagadnień technicznych, najczęściej w sposób nadający się do ochrony patentowej”. W Instytucie stosowano wobec członków numerus clausus (70 osób). Zarząd w Instytucie sprawował Wydział Czynny powołujący ze swego grona dyrektora na pięcioletnią kadencję. Dyrektorem Instytutu był Mościcki. W 1926 roku przeniesiono siedzibę Instytutu do Warszawy.

Państwowy Instytut Meteorologiczny powstał z inicjatywy Zarządu Biura Meteorologicznego przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa – z przekształcenia Stacji Meteorologicznej działającej od 1885 roku. Statut Instytutu (z 28 IV 1919) przewidywał jego działanie przy Ministerstwie Rolnictwa i Dóbr Państwowych. Zadaniem Instytutu było „prowadzenie spostrzeżeń i badań meteorologicznych w Państwie Polskiem oraz organizacja i zawiadywanie służbą pogody na potrzeby rolnictwa, lotnictwa, zwłaszcza wojskowego, i komunikacji lądowej i wodnej”. Instytutem kierował dyrektor mający „profesorskie kwalifikacje” – miał zatrudniać „urzędników technicznych i pomocniczych”. Naukę miała reprezentować Rada Naukowa Instytutu. W terenie działało około tysiąca stacji meteorologicznych, a w Warszawie Biuro Pogody PIM. Wśród 24 pracowników PIM (stan na 1 II 1920) tylko 10 „zaliczyć można do personelu naukowego”. Tymczasową siedzibą PIM był Pałac Staszica. Od roku 1933/1934 nadzór nad Instytutem przejęło Ministerstwo Komunikacji. Finansowanie budżetowe Instytutu malało w latach kryzysu gospodarczego: z 1 130 000 zł (1931/1932) do 661 200 zł (1934/1935).

Badania rolnicze

Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego uruchomiono 20 października 1921 roku, drogą przebudowy Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego (powołanego 26 IX 1917 przez władze okupacyjne c.k.). Organizatorem i pierwszym dyrektorem Instytutu był Leon Marchlewski z UJ. Folwarki Instytutu wymagały corocznego preliminowania wydatków, a wpływy kierowano do kasy skarbowej. Wobec inflacji nie była w tej sytuacji możliwa racjonalna gospodarka. Jednak Marchlewski znalazł rozwiązanie: Instytut zwrócił państwu folwarki, by przejąć je na warunkach dzierżawy. W statucie (1921) stwierdzano, że Instytut „jest zakładem państwowym badawczo-naukowym o charakterze akademickim i podlega Ministerstwu Rolnictwa i Dóbr Państwowych”. Oprócz badań naukowych miał prowadzić „pracę nad przystosowaniem zdobyczy naukowych do warunków przyrodniczych i ekonomicznych Państwa Polskiego”. Postanowiono, iż „władze Instytutu stanowią: 1) Rada Naukowa, 2) Dyrektor lub jego zastępca oraz kierownicy wydziałów, działów i poddziałów, którzy są urzędnikami państwowymi”. Do rady włączano wymienionych „urzędników”, z tym że kierownicy pododdziałów wybierali tylko reprezentanta. Dyrektora Instytutu mianował Prezydent RP – z grona kierowników wydziałów, na wniosek ministra „oparty na uchwale Rady Naukowej, na okres jednoroczny”. Gwarantowano, że „kierownicy wydziałów i działów mają zupełną swobodę w swoich pracach naukowych”. Personel pomocniczy dzielono na trzy kategorie: naukowy, urzędniczy oraz służbowy. Powoływano Kuratorium Instytutu „celem utrzymywania ścisłego związku ze sferami naukowymi, rolniczemi i społecznemi organizacjami rolniczemi”. W poszczególnych ośrodkach dominował partykularyzm. W Puławach obowiązywała zasada (Tadeusz Mieczyński, Państwowy Instytut Gospodarstwa Wiejskiego jako placówka naukowa i społeczna 1927): „Kierownicy działów praktycznych podlegają, podobnie jak i administrator, bezpośrednio Dyrekcji, natomiast kierownicy działów naukowych administrują powierzonymi im objektami autonomicznie, a bezpośrednia ingerencja dyrektora w odniesieniu do ich spraw administracyjnych możliwa jest jedynie na zasadzie odpowiedniego zlecenia Rady Naukowej Instytutu”. Do partykularyzmu dochodziła biurokratyzacja: „Duże trudności w administrowaniu Instytutem sprawia miesięczny system budżetowania, który szczególniej ujemnie odbija się na sprawach działów produkcyjnych, wymagających sezonowych wydatków, z tych samych względów utrudnione bywają wielce zakupy opału i materjałów pędnych do gazowni, elektrowni i pomp wodociągowych”. Realnie, wobec trudności komunikacyjnych i rozbieżnych zainteresowań, Instytut był konglomeratem, a nie spójną organizacją. Na mocy rozporządzenia Prezydenta RP z 15 lipca 1927 roku zjednoczono formalnie jednostki: Państwowy Instytut Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach, Instytut Naukowo-Rolniczy w Bydgoszczy oraz Stację Botaniczno-Rolniczą w Zaleszczykach, a także Morskie Laboratorium Rybackie.

W „II Sprawozdaniu” Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego (za okres 1 IV 1929 – 31 III 1930) stwierdzano: „wielką bolączką na terenie Instytutu pozostaje kwestja braku personelu pomocniczo-naukowego – w całym szeregu pracowni nie ma dotąd sił asystenckich zupełnie lub też w wystarczającej ilości. Cierpi ogromnie na tem produktywność pracy naukowej; szczególnie zaś trudnem staje się w takich warunkach pogodzić dążenie do pracy naukowej z koniecznością udzielania uwagi również zagadnieniom praktycznym. Najbardziej anormalny stan pod tym względem spotykamy w Działach Mleczarskim i Biologiczno-Morskim, które od początku nie posiadają ani jednej siły pomocniczo-naukowej”. Ówcześnie zatrudniano ogółem w Instytucie 72 pracowników badawczych, w tym 29 na stanowiskach kierowniczych oraz 43 osoby „w charakterze adiunktów i asystentów”. Asystenci zarabiali około 250 zł miesięcznie. Na rok budżetowy 1929/1930 preliminowano na uposażenia 551 992 zł, a na pracownie i zakłady 450 700 zł. Cały budżet to 2 065 232 zł. W kolejnych latach finansowanie malało: z 2 167 000 zł (1931/1932) do 864 000 zł (1934/1935). Utrzymywanie „stałej łączności ze światem praktyczno-rolniczym” stanowiło „poważną troskę”. Mimo statutowych założeń i uchwał Rady Naukowej Instytutu, Państwowa Rada Rolnicza nie wyznaczyła delegatów do Kuratorium Instytutu, któremu przewodniczył Stefan Surzycki z UJ. Radzie Naukowej przewodniczył Stefan Kopeć, dyrektor Instytutu. Zastępcą dyrektora w Oddziale Bydgoskim był Ludwik Garbowski. Placówki Instytutu były rozproszone terytorialnie. W zakresie gleby, uprawy i nawożenia zlokalizowano w Puławach wydziały: Gleboznawczy oraz Rolniczy, a w Bydgoszczy Dział Melioracyjny oraz Wydział Chemii Rolnej. W zakresie produkcji roślinnej działały w Puławach wydziały: Hodowli Roślin oraz Ogrodniczy, działy: Hodowli i Genetyki Zbóż oraz Roślin Pastewnych, a także zakłady Hodowli Drzew i Krzewów Owocowych, Wikliny oraz Pszczelnictwa. We Lwowie – Stacja Botaniczno-Rolnicza. W zakresie ochrony roślin – w Puławach funkcjonował Wydział Ochrony Roślin oraz Dział Entomologiczny, w Bydgoszczy – Wydział Chorób Roślin, a we Lwowie – Pracownia Entomologii Stosowanej. W zakresie produkcji zwierzęcej funkcjonowały w Puławach wydziały: Hodowli Zwierząt, Żywienia Zwierząt oraz Serologiczny wraz z działem epizoologicznym, a także Dział Morfologii Doświadczalnej, zaś w Bydgoszczy Wydział Zoohigieny oraz Dział Mleczarski. W zakresie rybactwa – w Bydgoszczy: Dział Ekonomii i Organizacji Rybactwa oraz Pracownia Rybacka, a na Helu – Dział Biologiczno-Morski. W zakresie ekonomiki rolnej działał w Warszawie Wydział Ekonomiki Rolnej Drobnych Gospodarstw Wiejskich. Do tego dochodziły zakłady pomocniczo-naukowe w formie Stacji Meteorologicznych – w Puławach, Bydgoszczy oraz na Połoninie Pożyżewskiej. Z tej listy wynika nie tylko rozległość terytorialna, ale i tematyczna „nauki resortowej”.

Coraz bardziej znaczące były dochody z własnych zakładów produkcyjnych Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego. W roku 1932 – wobec kryzysu ekonomicznego – budżet Instytutu został okrojony o 60%. Zredukowano personel o jedną trzecią. Instytut odciął się od części agend i zlikwidował Dział Ekonomji i Organizacji Rybactwa. Obok Oddziału w Bydgoszczy utrzymano Stację Botaniczno-Rolniczą we Lwowie, Stację Wysokogórską na Czarnohorze oraz Wydział Ekonomiki Drobnych Gospodarstw w Warszawie. Pracę działów koordynowały powołane Rady Wydziałowe. Mimo podjętych prac nie zmieniono dotychczasowego statutu. Nadal nie działało Kuratorium Instytutu wobec nieuruchomienia Państwowej Rady Rolniczej. Były to wszystkie placówki naukowe zarządzane przez Ministerstwo Rolnictwa. Jak stwierdza Tadeusz Mieczyński (Zarys organizacji i działalności Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego 1937): „Stworzono w ten sposób z Instytutu olbrzymią machinę administracyjną, z objektami rozrzuconemi na różnych krańcach Państwa i – co więcej – najzupełniej ze sobą organizacyjnie nie współmiernemi. Całym tym aparatem administracyjnym kierował obierany na przeciąg jednego roku dyrektor, którego stanowisko reprezentacyjne przeistoczyło się w jedną z najtrudniejszych placówek administracyjnych w Polsce”. By złagodzić te trudności, powołano resortową Komisję Współpracy w Doświadczalnictwie, złożoną z profesorów uczelni rolniczych, przedstawicieli Instytutu, delegatów zakładów doświadczalnych oraz „organizacyj społeczno-rolniczych”. Początkowe ogólne programy działalności Instytutu przekształcono: „stopniowo każdy z działów konsekwentnie redukuje krąg swych zainteresowań do jednego, najwyżej dwóch tematów, które jednak stara się już głęboko i wszechstronnie opracowywać” (Mieczyński… 1937). Autor podkreśla przy tym potrzebę zrozumienia przez „czynniki, od których zależy dysponowanie środkami na cele badawcze” zasady: „Aby móc dać odpowiedź na nastręczające się zagadnienia aktualne, badacz musi zawsze życie wyprzedzać, musi przewidywać kierunki rozwojowe i zajmować się właśnie tem, co jeszcze nie stało się aktualnem”. Z placówkami rolniczymi powiązany był Instytut Cukrowniczy.

IT, IR, PIT…

W roku 1928 zorganizowano Instytut Teletechniczny przy Ministerstwie Poczt i Telegrafów. Działał w Warszawie, dzielił się na oddziały: Naukowy, Probierczy, Organizacyjno-Przepisowy oraz Ogólny. Posiadał też laboratorium i dział muzealny. Od tego roku działał też – na statusie stowarzyszenia – Instytut Radiotechniczny. W roku 1934, z połączenia tych placówek, powstał Państwowy Instytut Telekomunikacyjny. Posiadał trzy wydziały: teletechniczny, radiotechniczny oraz techniki pocztowej. W wydziałach powołano działy, sekcje, laboratoria i pracownie. Dyrektorem był Janusz Groszkowski. Zatrudniano 60 pracowników, w większości mających tylko wykształcenie techniczne.

W roku 1928 przy Ministerstwie Przemysłu i Handlu powołano Instytut Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen. W kolejnym roku powołano Instytut Ekspertyz Sądowych przy Ministerstwie Sprawiedliwości. Przy Dyrekcji Lasów Państwowych w Warszawie zorganizowano (1930) Zakład Doświadczalny Lasów Państwowych, przekształcony (1934) w Instytut Badawczy Lasów Państwowych. Instytut posiadał oddziały: urządzania lasu, hodowli lasu, ochrony lasu oraz rezerwatów. Zatrudniał 8 kierowników, 7 asystentów, 22 pracowników administracyjnych i pomocniczych oraz zmienną liczbę pracowników sezonowych. W roku 1932 Ministerstwo Przemysłu i Handlu zorganizowało Karpacki Instytut Geologiczny. Mając status instytutu, działał Polski Komitet Normalizacyjny.

WIG, IBTL

Odrębną resortowo i rodzajowo grupę – której prace utajniano – stanowiły placówki wojskowe. Rozkazem Naczelnego Wodza z 8 stycznia 1919 roku powstał Instytut Wojskowo-Geograficzny, przemianowany wkrótce na Wojskowy Instytut Geograficzny. Zatrudnieni w nim pracownicy stanowili Korpus Oficerów Geografów. Ich głównym zadaniem było sporządzane map i opracowań analitycznych. Od roku 1927 wydawano periodyk „Wiadomości Służby Geograficznej”. W 1937 roku Instytut uzyskał nową siedzibę w Alejach Jerozolimskich. Bezpośrednio przed wojną zatrudniał 165 oficerów-geografów oraz 560 urzędników (w części oficerów rezerwy). Działały też: Instytut Techniczny Uzbrojenia oraz Instytut Badań Technicznych Lotnictwa. IBTL powstał początkowo w formie biura studiów Wydziału Technicznego Departamentu Aerodynamiki Ministerstwa Spraw Wojskowych. Jak ustalił w raporcie Tadeusz Cyprian (Londyn 1942 – publikowany w Warszawie 1960), „zakres prac IBTL aż do 1932 roku miał charakter raczej oderwanych od życia studiów i dociekań teoretycznych (…). Prace dające praktyczne efekty ograniczały się do tłumaczenia i wydawania opisów sprzętu lotniczego, sprawdzania wyczynów samolotów w locie, pomiarów mocy, zużycia paliwa i smarów silników na hamowniach statycznych, prób na wytrzymałość pierwszych krajowych prototypów itp.; samodzielnych prac było stosunkowo mało”. Po tym roku „zaczęto przechodzić do samodzielnych prób konstrukcyjnych zarówno w dziedzinie samolotów silnikowych, jak szybowców”. Przemianowano IBTL na Instytut Techniczny Lotnictwa. Kierownikiem Instytutu mianowano płk. Tytusa Karpińskiego: „Wszystkim sam się zajmował”, a więc odzwyczaił pracowników „od ponoszenia odpowiedzialności”. W 1935 roku ITL składał się z kierownictwa, sztabu, kancelarii oraz oddziałów: samolotów, płatowców, silników, wyposażenia, technologicznego. Następnie powołano oddziały: techniczny oraz użytkowy. Podjęto współpracę z przemysłem, prace pomiarowe, homologacyjne. Formułowano przepisy i instrukcje oraz badano wynalazki. Konieczność zatwierdzania przez dowództwo lotnictwa dokumentacji projektów przygotowanych w ITL powodowała znaczne opóźnienia we wdrożeniach do praktyki, mimo zorganizowania w Instytucie warsztatów doświadczalnych. Z perspektywy czasu zarzucano Instytutowi zbiurokratyzowanie: „składał się z samych radców, referendarzy, podreferendarzy, sekretarzy technicznych, administracyjnych”. Do tego, „stanowiska kierownicze zajmowali wojskowi, cywilni inżynierowie zaś prowadzili działy fachowe”. Tym samym „niefachowcy decydowali o tym, czy fachowcy mają rację w sprawach fachowych (…) sprawy czysto techniczne regulowano rozkazem”. ITL współpracował z trzema wyspecjalizowanymi instytutami: Aerodynamicznym, Techniki Szybownictwa i Motoszybownictwa oraz Metalurgii i Metaloznawstwa.

W roku 1926 powołano – w wyniku reorganizacji Biura Historycznego Sztabu Generalnego WP – Wojskowe Biuro Historyczne. Po trzech latach zatrudniano 25 oficerów i 8 pracowników cywilnych. Na potrzeby wojska pracował też Państwowy Instytut Telekomunikacyjny.

Polityka wobec instytutów

Model instytutu resortowego został zmodyfikowany w 1937 roku – położono nacisk na sprawozdawczość i uzgadnianie z właściwym ministerstwem programów prac badawczych. Dyrektorzy pochodzili już nie z wyboru, a z nominacji – powoływano ich na trzyletnią kadencję. W celu koordynacji prac powołano w instytutach resortowych rady wydziałowe. Obowiązywała formuła o „swobodzie w obieraniu systemu pracy naukowej”, co jednak nie było tożsame z dotychczasową swobodą wyboru tematyki badań. Do zarządzania majątkiem instytutów resortowych powoływano „administratorów”.

Politykę wobec instytutów usiłowała zdefiniować komisja powołana na II posiedzeniu Rady Nauk Ścisłych i Stosowanych (20 IV 1937). Komisja obradowała pod przewodnictwem Emila Godlewskiego w siedzibie PAU – dopiero po roku (8 IV 1938). Ustalenia były banalne: opowiadano się za badaniami instytutowymi z zakresu „wiedzy teoretycznej”, ale i „nauk stosowanych” – bez określenia preferencji. Widziano instytuty dopasowane do „gałęzi wiedzy, zwłaszcza tych, które nie mają dotychczas odpowiednich warsztatów”, ale i tych, „które by działalność swoją rozpoczynały w skromnych ramach, ewentualnie z niektórymi zakładami uniwersyteckimi”. Dominowały partykularne opcje. Wnioski komisji aprobowano na III posiedzeniu Rady Nauk Ścisłych i Stosowanych (23 IV 1938). Przyjęto wtedy wniosek Stanisława Kutrzeby: „uznano za konieczne naszkicowanie projektów proponowanych instytutów z uzasadnieniem ich potrzeby i możności powołania odpowiedniego zespołu pracowników wraz z podaniem przybliżonych kosztów ich zorganizowania i utrzymywania”. Projekty miano skierować do zainteresowanych ministerstw.