Od czasu, gdy na konferencji programowej JRC w Warszawie wiosną 2003 r. – organizowanej w ramach akcji Enlargement process w związku z zamierzeniem rozszerzenia Unii Europejskiej o kraje kandydujące – prof. Leszek Kuźnicki, prezes Komitetu Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk, przedstawił inicjatywę utworzenia w kraju unijnego instytutu, zrealizowano cztery etapy prac przygotowawczych niezbędnych do rozpoczęcia rozważań o możliwości jej implementacji. Pierwszym etapem było opublikowanie w „Forum Akademickim” (nr 4/2004) postulatu utworzenia Institute for Humane Studies (IHS) jako jednostki organizacyjnej Joint Research Centre (JRC). Drugi etap przygotowania debaty to opracowanie programu badawczego dla postulowanego IHS (Mieczysław Koralewski, Program Joint Research Centre w Polsce. Prezentacja , Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2017). Trzeci etap działań, zaprezentowany w „Forum Akademickim” (nr 7-8/2017), to przedstawienie polskim specjalistom od spraw europejskich propozycji politycznych programu IHS, w sytuacji gdy społeczeństwo brytyjskie zagłosowało za wyjściem ze Wspólnoty. Czwartym etapem było ogłoszenie w „Forum Akademickim” (nr 7-8/2018) koncepcji ogólnoświatowych warsztatów demonstracyjnych, które byłyby finansowane przez Polską Fundację Narodową w celu wspierania globalnego pozycjonowania programu. Piąty etap, domykający tematycznie prace przygotowawcze do debaty, to niniejszy postulat przeprowadzenia analizy możliwości utworzenia w Polsce IHS jako jednostki organizacyjnej JRC lub jako instytutu Organizacji Narodów Zjednoczonych.

Kryterium społeczne organizowania działalności programowej IHS

W szczecińskim środowisku akademickim zainteresowanie badaniami naukowymi w Unii Europejskiej można było zaobserwować zanim polskie społeczeństwo zadecydowało o akcesji do Wspólnoty. Toteż, gdy w 2004 r. została opublikowana inicjatywa utworzenia w Polsce placówki JRC, zainicjowałem przystąpienie do zespołowego tworzenia koncepcji funkcjonowania IHS. Przyjęto założenie, że misja postulowanego instytutu, którą jest urzeczywistnianie idei równości i sprawiedliwości społecznej na podstawie adekwatnej teorii ludzkiego umysłu, wymaga konsolidacji działań programowych w zasięgu ogólnoświatowym. Założenie to uznano za społeczne kryterium organizowania planowanej działalności programowej, która zmierzałaby do realizacji idei solidarności globalnej wyrażającej się zmniejszaniem nierówności dochodowych i rozwarstwienia majątkowego przez wdrażanie zasady każdemu według pracy w ramach ewolucyjnego upowszechniania demokratycznych form rządzenia w każdym kraju zgodnie z doktryną zrównoważonego rozwoju. Z uwzględnieniem wspomnianego założenia, traktowanego jako kryterium efektywności spełniania misji postulowanego instytutu, rozważano dwie koncepcje jego funkcjonowania w Europejskiej Przestrzeni Badawczej. Pierwsza, nawiązująca do inicjatywy utworzenia IHS, przewiduje działalność programową JRC, druga koncepcja to usytuowanie w Polsce wyspecjalizowanego instytutu ONZ.

Z przyjętego kryterium efektywności spełniania misji społecznej programu wynika, że status organizacyjny postulowanego instytutu powinien sprzyjać konsolidacji badań nad opracowaniem adekwatnej teorii ludzkiego umysłu, która prowadziłaby do zmiany ludzkiej mentalności w zasięgu ogólnoświatowym w celu przezwyciężania zjawisk kryzysowych o różnorodnym podłożu. Jak wiadomo, nowatorskie badania w tym kierunku pozycjonowała ogłoszona na progu trzeciego tysiąclecia Dekada Mózgu. Przyczyniło się to do finansowania wyłaniających się nowych dyscyplin neuronauk. Następnie ogłoszono Dekadę Badań nad Zachowaniem. Decade of the Brain poprzedzała badanie roli mózgu w rozwoju nauk behawioralnych. Decade of Behavior nadała rozmach badaniom nad rolą neurowiedzy w zarządzaniu wiedzą. W tematykę tych badań wpisują się znane, ogłoszone w 2000 r. wskazania OECD o konieczności rozwijania podejścia neuronaukowego w nauce o nauczaniu i zastosowania w dziedzinie zarządzania wiedzą. Od 2007 r. kierunek praktycznego wykorzystania badań na mózgiem i zachowaniem w zarządzaniu, nazywany neuroprzywództwem, jest pozycjonowany w ramach kolejnych edycji spotkań naukowych nazywanych Global Neuroleadership Summit . Badania nad mózgiem, umysłem i zachowaniem rozszerzyła zakończona w ubiegłym roku Dekada Umysłu. Był to kolejny okres znaczącego finansowego wsparcia szeroko zakrojonych tematycznie badań mózgu i umysłu. Decade of the Mind postawiła akcent na badania umysłu o zasięgu globalnym. W postulowanym IHS, w celu opracowania adekwatnej teorii ludzkiego umysłu i technologii umysłu, badania te byłyby kontynuowane – według strategii neurokognitywnej założonej w zadanym programie – jako międzynarodowe przedsięwzięcie pn. „Human Mind Project”, będące kontynuacją flagowego europejskiego zamierzenia „Human Brain Project”.

Aktualność debaty nad statusem organizacyjnym IHS

Strategia badawcza, której implementacji miałby służyć status organizacyjny IHS, jest ogłoszona w autorskiej prezentacji programu jako manifest Polskiego Stowarzyszenia Programu Neurologiki: „Procesy ekonomiczne i decyzyjne nie dokonują się bez udziału ludzkiego umysłu. Dlatego podstawę metodologiczną dla rozwoju teorii ekonomii i teorii zarządzania powinna stanowić teoria umysłu. Pierwszy etap strategii rozwoju nauk ekonomicznych i zarządzania obejmuje zatem zadanie opracowania adekwatnej teorii ludzkiego umysłu. Drugi etap to rozwijanie teorii ekonomii i teorii zarządzania opartych na tezach teorii umysłu. Trzeci etap nowej strategii to zadanie budowania gospodarki opartej na wiedzy, którą okażą się teoria ekonomii i teoria zarządzania rozwijane na podstawie metodologicznej stanowionej przez teorię umysłu. Według wizji naukowej programu neurologiki społeczeństwo informacyjne jawi się zatem jako społeczeństwo wiedzy, mające mieć za podstawę swego rozwoju adekwatną teorię ludzkiego umysłu” (s. 86).

Należy zauważyć, że aktualność debaty nad statusem organizacyjnym IHS, w kontekście misji społecznej prezentowanego programu i przytoczonej strategii rozwoju nauk ekonomicznych i zarządzania, polega na odniesieniu do niezadowalającego stanu teorii finansów we współczesnej metodologii ekonomii. Powszechnie wiadomo, jak niebezpieczny dla pokoju światowego jest rozkwit spekulacji na rynkach finansowych, postępujący w ramach rozwoju kapitalistycznego sposobu gospodarowania. W teorii ekonomii, w sprzyjających temu gospodarowaniu warunkach demokracji liberalnej, pojawiły się tzw. derywaty, instrumenty pochodne konstruowane na podstawie instrumentów bazowych. Teoretycznie zakładano, że instrumenty pochodne będą służyć w transakcjach finansowych potrzebom ograniczania ryzyka prowadzonej działalności produkcyjnej i usługowej. I tak rzeczywiście jest. Ale równocześnie okazuje się, że ten wynalazek teorii finansów przekształca się w narzędzia spekulacyjne na międzynarodowym rynku finansowym. Wielkie spekulacyjne fortuny finansowe, będące niewątpliwie zaprzeczeniem zasady każdemu według pracy jako wykładni idei równości i sprawiedliwości społecznej, w miarę dalszego rozwoju nowych technologii informacyjnych i ich medialnego zastosowania będą postrzegalnym źródłem protestów społecznych, przekształcających się w skrajne zachowania patologiczne naruszające stabilność ustroju demokratycznego.

Z doświadczeń funkcjonowania kapitalizmu wynikają pesymistyczne prognozy polityczne. Jeśli nie zahamuje się intensywności przewidywanych kolejnych kryzysów gospodarczych jako rezultatu wzrostu spekulacji na rynkach finansowych, pokój światowy będzie niechybnie zagrożony. Nie pomogą tu zabiegi dyplomatyczne, konferencje polityczne, rezolucje i apele organizacji społecznych czy inne tego rodzaju próby podejmowania działań w celu zapobiegania powstawaniu konfliktów rozprzestrzeniających się w skali globalnej. Za kluczowe uwarunkowanie zmniejszania w tym celu nierówności dochodowych i rozwarstwienia majątkowego należy uznać konieczność przeprowadzenia reformy rynków finansowych na podstawie naukowej, a zwłaszcza rynków derywatów stymulujących nasilanie się zjawisk dewiacyjnych i zachowań patologicznych w gospodarce światowej, zagrażających stabilnemu rozwojowi ziemskiej cywilizacji.

Jak wynika z ram tematycznych przywołanej strategii nauk ekonomicznych i zarządzania, podejmowanie problemu reformy finansów światowych wymaga badań interdyscyplinarnych, multidyscyplinarnych i transdziedzinowych. Najpierw należy opracować odpowiednią teorię ludzkiego umysłu w programie neurologiki jako pierwszym segmencie pilotażowym programu IHS. W tym celu konieczne jest rozwiązywanie problemów poznawczych w drugim segmencie pilotażowym, którym jest program analizy logicznej w nauce o pomiarach, projektowaniu eksperymentu i zarządzaniu jakością. Zmierzenie się z problemem reformy rynków finansowych przewiduje się w segmencie trzecim, którym jest program analizy logicznej w naukach ekonomicznych i zarządzania.

Założenia organizacyjne tworzenia IHS w Europejskiej Przestrzeni Badawczej

Realizację przywołanej strategii rozwoju nauk ekonomicznych i zarządzania zapewniałyby następujące założenia organizacyjne funkcjonowania IHS.

1. W przypadku obu możliwych koncepcji organizacyjnych zarządzanie badaniami byłoby podobne co do zasady do działalności programowej Narodowego Centrum Nauki. Oznacza to, że realizacja badań w IHS przebiegałaby w systemie konkursowym z udziałem wnioskodawców terytorialnie rozproszonych. W komórkach organizacyjnych instytutu byliby zatrudnieni wyłącznie menedżerowie podejmujący decyzje operatywne w procedurach konkursowych oraz personel zapewniający logistycznie przeprowadzanie badań.

2. Konsolidację badań w zasięgu ogólnoświatowym zapewniałyby konkursy, na które byłyby zgłaszane wnioski na projekty badawcze i edukacyjne przez naukowców z każdego kraju zaliczanego do pięciu obszarów terytorialnych oznaczonych umownie jako: Australia, Azja, Afryka, Europa, Ameryka, w których przeprowadzono by planowane warsztaty demonstracyjne, pozycjonujące wizję naukową i misję społeczną programu. Zważywszy na ogólnoświatowy zasięg działalności programowej IHS i związane z tym koszty funkcjonowania, należałoby przewidywać możliwość realizacji procedur konkursowych wyłącznie z wykorzystaniem elektronicznych technologii informacyjnych, bez naocznego udziału aktorów konkursów.

3. Wezwania konkursowe na projekty obejmowałyby zakres tematyczny wspomnianych segmentów pilotażowych programu IHS. Są to programy priorytetowe: NASANEST, LAMSDEQM i LAEMS – przytoczone akronimy wyjaśniono w „Forum Akademickim” (nr 7-8/2017). Do każdego programu priorytetowego zostałby ustalony panel ewaluacyjny. Ocenę wniosków projektowych przeprowadzałyby zespoły ekspertów dobrane ze składu każdego panelu.

4. Ogłaszane byłyby trzy rodzaje konkursów, dostępne dla osób fizycznych i zespołów projektowych bez ograniczeń instytucjonalnych i wiekowych. Konkursy typu otwartego, umożliwiające zgłaszanie wniosków o finansowanie projektów na rozwiązywanie problemów dowolnie wybranych przez wnioskodawców z zakresu tematycznego programów priorytetowych byłyby ukierunkowane na problematykę doktryny politycznej, poznawczej i kulturowej programu. Konkursy typu profilowanego, z tego samego zakresu i problematyki, obejmowałyby projekty na rozwiązywanie problemów szczegółowych, biologicznych, zdrowotnych, psychologicznych, socjologicznych, demograficznych i kulturowych. Propozycje takich konkursów byłyby kierowane z zewnątrz do strategicznych menedżerów instytutu. Konkursy typu zleconego, ukierunkowane na realizację misji społecznej programu IHS, mogłyby być zamawiane przez agencje rządowe każdego kraju z wyróżnionych obszarów terytorialnych oraz organizacje i instytucje krajowe i międzynarodowe.

5. Budżet instytutu zapewniałyby trzy źródła finansowania. Pierwszym stałym dopływem środków finansowych byłyby coroczne dotacje wyasygnowane z budżetów narodowych przez władze każdego kraju. Wielkość dotacji byłaby ustalana w dowolnej wysokości przez władze każdego kraju bez narzucania w tym względzie jakichkolwiek wymagań ze strony IHS. Nie byłyby przy tym stawiane przez donatorów warunki wykorzystania dotacji. Drugim źródłem finansowania byłyby dotacje wnoszone przez osoby fizyczne oraz organizacje i instytucje krajowe i międzynarodowe. Przyjęcie środków finansowych od tego rodzaju donatorów, bez stawiania przez nich warunków wykorzystania dotacji, byłoby uzależnione od zgody IHS. Środki z wymienionych dwóch źródeł byłyby przeznaczone wyłącznie na finansowanie konkursów typu otwartego i profilowanego. Trzecim źródłem byłyby dotacje na konkursy typu zleconego. Przyjęcie zlecenia i dotacji byłoby uzależnione od zgody IHS. W wymienionych trzech typach konkursów mieliby możność uczestniczyć wnioskodawcy z każdego kraju niezależnie od tego, czy wnosi on coroczny wkład finansowy, czy w ogóle nie wnosi żadnej dotacji do budżetu instytutu.

Przygotowanie organizacyjne do podjęcia decyzji o utworzeniu IHS

Uznając, że podane założenia organizacyjne zapewniają w zakresie podstawowym: a) konsolidację badań w zasięgu ogólnoświatowym, b) autonomię strategiczną działalności programowej oraz c) dopływ środków finansowych do instytutu należałoby ocenić, jak wzmocnieniu tych właściwości IHS służyłoby utworzenie go jako jednostki organizacyjnej JRC lub jako instytutu ONZ. Postawienie tej kwestii do rozstrzygnięcia profiluje debatę w trzech komplementarnych odsłonach, ukazujących wpływ nauki na zabezpieczenie pokojowej przyszłości świata w budowaniu gospodarki opartej na wiedzy i społeczeństwa wiedzy.

Debata w pierwszej odsłonie polegałaby na dokonywaniu oceny programu IHS w polskich uczelniach i innych instytucjach naukowych. Finałowym akcentem tej oceny byłoby ogólnokrajowe webinarium dostępne dla komentatorów i publicystów politycznych w roli medialnych recenzentów reakcji adresatów prezentowanego programu. Debata w ramach ogólnoświatowych warsztatów demonstracyjnych stanowiłaby drugą odsłonę przygotowania decyzji o utworzeniu IHS. Trzecią odsłonę debaty umożliwia polsko-amerykańska umowa o współpracy naukowo-technicznej, w ramach której komisja wspólna (tzw. Joint Committee Meetings) podjęłaby kwestię dokonania wyboru statusu organizacyjnego IHS.

Jeśli komisja oceniłaby, że wzmocnieniu wspomnianych właściwości IHS służy lepiej utworzenie go jako jednostki organizacyjnej JRC, niż instytutu ONZ, rząd polski skierowałby do Komisji Europejskiej deklarację o gotowości wniesienia materialnego wkładu w celu realizacji tej oceny. Rząd amerykański natomiast, w oświadczeniu dołączonym do polskiej deklaracji, mógłby zapowiedzieć, że wniesie wkład finansowy, jako tzw. kapitał żelazny (endowment ), niezbędny do uruchomienia działalności programowej. Jeśli komisja uzna, że konsolidacja badań w zasięgu ogólnoświatowym, autonomia strategiczna działalności programowej oraz dopływ środków finansowych do instytutu lepiej wzmocnią się przez ustanowienie statusu organizacyjnego IHS jako wyspecjalizowanego instytutu ONZ, niż jako placówki JRC, rząd polski skierowałby deklarację do organów zarządczych ONZ z dołączonym oświadczeniem amerykańskim.

Jak wiadomo, od 1961 r. w USA funkcjonuje Institute for Humane Studies (www.theihs.org). W oficjalnej deklaracji polskiego rządu postulowana placówka naukowa byłaby prezentowana pod inną nazwą, wzorowaną na nazwach aktualnie funkcjonujących instytutów JRC i instytutów ONZ. Być może, ze względu na potrzebny marketing polityczny, właściwą byłaby na przykład nazwa Globalny Instytut Warszawski. W narracji medialnej byłaby to nazwa odczytywana z odpowiednią sugestią w interpretacji. Anglojęzyczny jej odpowiednik The Global Warsaw Institute informowałby mianowicie, że jest to instytut naukowy do spraw globalnych w mieście, które niezasłużenie widziało wojnę (It Saw the War). Byłaby to tzw. nazwa z kluczem, zważywszy na to, że działalność programowa postulowanej placówki naukowej ma na celu zabezpieczenie pokoju światowego w rozwoju globalnego społeczeństwa informacyjnego.

Rozstrzygając kwestię statusu organizacyjnego nowego instytutu, komisja wspólna ogłosiłaby, że w ten sposób inicjuje tworzenie osi priorytetowej Europa-Ameryka do badań w celu ustanowienia naukowych podwalin bezpiecznego ładu światowego. Do instytutu, jako nawigatora takich badań, mogłaby wpłynąć od kilku czy kilkunastu krajów członkowskich wspólna propozycja zorganizowania konkursu typu profilowanego na projekty reformowania traktatów Unii Europejskiej. Podobnie kilkanaście czy kilkadziesiąt krajów świata mogłoby wspólnie skierować propozycję ogłoszenia konkursu na projekty reformowania struktur ONZ. Takie projekty, podejmowane nie przez polityków umocowanych formalnie w badanych instytucjach, lecz realizowane przez niezależnych badaczy na podstawie adekwatnej teorii ludzkiego umysłu, okazywałyby się wolne od wpływów ideologicznych. Z tego powodu reformy stawałyby się realne w implementacji. Dokonując wyboru statusu organizacyjnego postulowanego instytutu, należałoby rozważyć, która z dwóch rozpatrywanych koncepcji jego funkcjonowania przyczyniłaby się lepiej do realizacji projektów reformowania traktatów Unii Europejskiej i struktur ONZ.

Działania decyzyjne, przygotowane w ramach polsko-amerykańskiej umowy o współpracy, okazałyby się wydarzeniem światowego formatu, znamionującym konstytutywny przełom organizacyjny w profilowaniu rozwoju polityki globalnej. Zainicjowałyby one realny wpływ nauki na zapewnienie pokojowej przyszłości świata w budowaniu gospodarki opartej na wiedzy i społeczeństwa wiedzy. Kreatywnym pokłosiem powołania postulowanego instytutu byłaby sieć kontynentalnych osi priorytetowych do realizacji misji społecznej prezentowanego programu. Inicjatywy tworzenia następnych osi priorytetowych, na przykład osi kontynentalnej Europa-Afryka do naukowego unormowania procesów migracyjnych czy osi priorytetowej Ameryka-Azja do osiągania postępu w demilitaryzacji, pojawiłyby się w krajach ze wspomnianych obszarów terytorialnych, oznaczonych jako Australia, Azja, Afryka, Europa, Ameryka, w debatach podczas planowanych warsztatów demonstracyjnych. Takie inicjatywy mogłaby wspierać Unia Europejska jako program spójności naukowej o zasięgu ogólnoświatowym. W obszarze dalekosiężnych decyzji strategicznych byłby to przykład do naśladowania dla innych konfederacji krajów zdecydowanych do naukowego przeciwdziałania zjawiskom kryzysowym o różnorodnym podłożu w celu zabezpieczenia stabilnego rozwoju globalnego społeczeństwa informacyjnego.