Polsko-litewska pieśń

Daina to w języku litewskim pieśń. W świecie nauki zaś – tytuł programu grantowego realizowanego przez NCN i Litewską Radę Naukową. Nawiązuje on do „muzycznego” nazewnictwa pozostałych programów NCN przyjętego od samego początku funkcjonowania polskiej agencji grantowej. Niedawno rozstrzygnięto pierwszy konkurs na polsko-litewskie projekty badawcze – DAINA 1. Do Narodowego Centrum Nauki wpłynęły 253 wnioski o sfinansowanie badań o wartości ponad 206 mln zł. Do finansowania skierowano 16 projektów o łącznej wartości prawie 15 mln zł. Najwięcej wniosków (109) złożyli przedstawiciele nauk humanistycznych, społecznych i o sztuce. Reprezentanci nauk ścisłych i technicznych złożyli 91 aplikacji, zaś nauk o życiu – 53.

O finansowanie mogły się starać polsko-litewskie zespoły badawcze realizujące badania we wszystkich dyscyplinach naukowych ujętych w wykazie paneli NCN. Projekty musiały być zaplanowane na 24 lub 36 miesięcy, a kierownikiem polskiego zespołu mógł być naukowiec posiadający co najmniej stopień doktora. Wnioskowana wysokość finansowania na cały okres realizacji polskiej części projektu badawczego nie mogła być mniejsza niż 150 tys. zł, zaś finansowanie litewskiej części nie mogła przekraczać 80 tys. euro w przypadku projektów 2-letnich lub 120 tys. euro w przypadku projektów 3-letnich.

Granty w pierwszym konkursie DAINA zdobyło 10 polskich uczelni, w tym dwa zespoły z Uniwersytetu Warszawskiego i jeden z uczelni niepublicznej – Uniwersytetu SWPS; 3 instytuty PAN, Międzynarodowy Instytut Biologii Molekularnej i Komórkowej oraz Fundacja Adeptów i Miłośników Ekonomii. Ze strony litewskiej realizacją połowy (8) grantów zajmą się uczeni z Uniwersytetu Wileńskiego.

Na liście rankingowej pierwszy jest projekt „Świadomość konstytucyjna jako remedium na kryzys dyskursu i deficyt demokracji w Unii Europejskiej”, który będą realizować dr hab. Bartosz Adam Wojciechowski z Wydziału Prawa Uniwersytetu Łódzkiego i dr Irmantas Jarukaitis z Uniwersytetu Wileńskiego. Analizy świadomości konstytucyjnej obywateli dokonane zostaną z perspektywy polskiej i litewskiej, a następnie odniesione do sytuacji w tym zakresie w innych państwach członkowskich UE (w Wielkiej Brytanii, Francji, Niemczech, Hiszpanii, Włoszech). Drugie miejsce zajmuje projekt dr. Piotra Guzowskiego, historyka z Uniwersytetu w Białymstoku i dr. Mariusa Sirutavičiusa z Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie na temat Rzeczpospolitej Obojga Narodów w XVI wieku (więcej czyt. poniżej). Trzecie miejsce zdobył projekt dr hab. Małgorzaty B. Janickiej-Słysz z Akademii Muzycznej w Krakowie i dr Ruty Stanevičiute-Kelmickiene z Litewskiej Akademii Muzyki i Teatru. Naukowcy zamierzają zbadać udział polskiej i litewskiej kultury muzycznej w osiągnięciu politycznej i kulturalnej niepodległości przed i po 1989 roku. Trzy najwyżej ocenione projekty dotyczą badań z obszaru nauk humanistycznych i społecznych.

Jedyną polską uczelnią, do której trafią dwa granty DAINA jest Uniwersytet Warszawski. Naukowcy z Wydziału Biologii UW z kolegami z Uniwersytetu Wileńskiego przedstawili projekt „Zastosowanie analizy genomicznej dla zbadania mechanizmów lekooporności, wirulencji i transmisji szczepów Mycobacterium tuberculosis z obszaru Litwy i Polski”. Na kierowane przez dr. Tomasza Jagielskiego i Petrasa Stakenasa badania przyznano największy grant w tym konkursie – ponad 1,7 mln zł. Z kolei naukowcy z Wydziału Fizyki Obserwatorium Astronomicznego UW i Uniwersytetu Wileńskiego pod kierunkiem dr. hab. Łukasza Wyrzykowskiego i Mariusa Maskoliunasa przeprowadzą polowanie na galaktyczne czarne dziury.

Laureaci konkursu DAINA 1 zbadają także m.in. wspólne kulturowe i przyrodnicze dziedzictwo Polski i Litwy. W tym kontekście prześledzą percepcję żubra i pierwotnego lasu w XVIII i XIX w. (dr Tomasz Samojlik, Instytut Badania Ssaków PAN). W ramach grantów z programu DAINA naukowcy będą też zgłębiać tematy związane z rynkiem pracy, migracjami w dobie Brexitu, aktywnością gospodarczą w krajach UE, wpływem śmieci plastikowych na rozprzestrzenianie się gatunków borealnych.

Co nam powiedzą wydmy?

Prof. Alfred Uchman z Wydziału Geografii i Geologii Uniwersytetu Jagiellońskiego i dr Andrej Spiridonov z Uniwersytetu Wileńskiego przeprowadzą badania ichnologiczne młodych wydm śródlądowych i nadbrzeżnych na terytoriach obydwu krajów. NCN przeznaczy na realizację projektu ponad 1,05 mln zł. Podstawą pozyskania danych będą badania terenowe. Odsłonięcia będą udokumentowane poprzez detaliczne profilowanie, fotografowanie, pobór próbek i przygotowanie preparatów. Najobfitsze występowanie skamieniałości śladowych i struktur bioturbacyjnych spodziewane jest w horyzontach bogatych w humus, w tym glebach kopalnych. Równolegle będą prowadzone badania sedymentologiczne i stratygraficzne z zastosowaniem m.in. optycznie stymulowanej luminescencji georadaru i analizy statycznej. Naukowcy planują udokumentować i opisać różne skamieniałości śladowych i struktur bioturbacyjnych, które będą interpretowane w odniesieniu do produkujących je organizmów, ich funkcji życiowych i warunków paleośrodowiska. Badacze liczą, że odkryją zależności pomiędzy różnymi typami osadów środowiska eolicznego i ich cechami ichnologicznymi. Niewykluczone, że zaproponują korektę modelu ichnologicznego osadów wydmowych.

Skąd siła Jagiellonów?

Dr Piotr Guzowski (na fot.) z Uniwersytetu w Białymstoku wspólnie z dr. Mariusem Sirutavičiusem z Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie na Litwie pokierują grantem „Zdolności finansowe państw jagiellońskich w XVI wieku na tle porównawczym”. Na swoje badania otrzymają blisko milion zł. Jak wyjaśniają autorzy projektu, kluczową rolę dla przemian instytucjonalnych miały koszty prowadzenia przez nie wojen. Sukces prowadzonych działań militarnych i powodzenie procesów modernizacyjnych uzależnione więc były od możliwości zbudowania efektywnego systemu podatkowego, a także możliwości pożyczenia niezbędnych w okresie kryzysu finansowego brakujących sum pieniędzy.

– Rzeczpospolita Obojga Narodów w literaturze zachodnioeuropejskiej jest opisywana jako państwo, które miało nieefektywny ustrój, w którym brakowało centralizacji i sprawnej administracji, a niedorozwój gospodarczy i struktura społeczna wpływały na stosunkowo niewielkie zdolności finansowe. Jednym słowem – było skazane na porażkę – tłumaczy dr Piotr Guzowski.

Autorzy projektu chcą dowieść, że choć w początkach epoki nowożytnej w państwie Jagiellonów centralizacja była minimalna, duże ośrodki miejskie były nieliczne i dominowała gospodarka wiejska, to jednak Rzeczpospolita weszła na ścieżkę modernizacji charakterystyczną dla innych państw europejskich i udało się jej osiągnąć możliwości finansowe na poziomie gwarantującym sukcesy w konfliktach zbrojnych.

Między wodą i lądem

Wątrobowce należące do mszaków są roślinami, które jako pierwsze w toku ewolucji opanowały lądy. Ich bezpośrednimi poprzednikami były glony słodkowodne spokrewnione z ramienicami. To właśnie ramienice są obiektem badań zespołu z Uniwersytetu Wileńskiego kierowanego przez prof. Vilmę Kisnieriene, natomiast zespół polski z UMCS w Lublinie pod kierunkiem prof. Kazimierza Trębacza od lat bada wątrobowce.

W ramach projektu DAINA pt. Long-distance electrical signaling systems in plants - adaptation to the change from water to terrestrial environment zaproponowano badania porównawcze mechanizmów odpowiedzi roślin na bodźce przy gwałtownej zmianie środowiska z wodnego na lądowe. Planowane jest m.in. zwrócenie szczególnej uwagi na rolę jonów wapnia w mechanizmie tych odpowiedzi. Wśród możliwych scenariuszy przepływu jonów Ca2+ do cytoplazmy komórek w trakcie pobudzenia jest uwolnienie tych jonów z wakuoli poprzez kanały jonowe typu SV/TPC. Obecność tych kanałów stwierdzono jak dotąd niemal u wszystkich badanych organizmów łącznie z człowiekiem. Wyjątkiem są właśnie ramienice. Planowane są więc badania z zastosowaniem techniki patch-clamp , która pozwala w czasie rzeczywistym mierzyć prądy jonowe przepływające przez indywidualne białka kanałowe, mające na celu wykrycie aktywności tych kanałów w komórkach ramienic. Planuje się też użycie mutantów wątrobowca Marchantia polymorpha z wyłączonym genem tpc kodującym białko-kanał SV/TPC do badania generowania i propagacji potencjałów czynnościowych. Ze względu na wysokie podobieństwo struktury ludzkich kanałów TPC1 i TPC2 i ich odpowiedników roślinnych, zaplanowano badania farmakologiczne na modelu roślinnym mające na celu wybranie substancji blokujących ww. kanały. Znaczenie tych badań wynika ze stwierdzonej ostatnio roli kanałów typu TPC w neoangiogenezie niektórych nowotworów czy w infekcji wirusem Ebola.