Szczegółowy tryb w postępowaniu o nadanie tytułu profesora regulują postanowienia rozdziału trzeciego rozporządzeń. Rozdział jest najmniejszy pod względem liczby zapisów procedury ze wszystkich trzech postępowań awansowych (FA nr 4/2018, s. 43, Tabela 1). Jego konstrukcja w całym okresie analizy 2004-2016 była pod względem merytorycznym zbliżona, aczkolwiek szczegółowe rozwiązania, wobec zmian ustawy, były zmienne. Określały je trzy paragrafy w latach 2004-2011 i w roku 2016 oraz pięć paragrafów w okresie 2011-2015. Liczba dokonanych zmian wynosiła ok. 35. Ich syntetyczną analizę zaprezentuję w przekroju czterech elementów procedury: prawa inicjatywy wszczęcia postępowania, wymagań formalnych wobec wniosku, charakteru recenzji oraz uprawnień rady w postępowaniu.

Inicjatywa wszczęcia postępowania

W latach 2004-2011 prawo inicjatywy przysługiwało kandydatowi i radzie jednostki, choć zapis był mało precyzyjny: „osoba, wobec której ma zostać wszczęte postępowanie o nadanie tytułu profesora…”. W tym drugim przypadku kandydat mógł wyrazić zgodę na wszczęcie postępowania. Zgoda nawiązywała do sytuacji przedstawienia przez jednostkę wniosku (ustawa o snt, art. 27 ust. 2) popartego opinią trzech profesorów z tej samej dziedziny nauki. Ta regulacja została zmieniona wyraźnie i trwale w 2011 r. Inicjatywa wszczęcia postępowania została wówczas przypisana wyłącznie „kandydatowi”: „osobie ubiegającej się o nadanie tytułu…”. R-2014 dokonało w tym elemencie procedury ważnej i pozytywnej zmiany formalnej. W miejsce „osoby ubiegającej się o nadanie tytułu” wprowadzono sformułowanie: „osoba ubiegająca się o uzyskanie tytułu…”. Było to odmienne wobec wcześniejszych regulacji rozłożenie akcentów. Zmiana ta przetrwała jedynie rok. R-2015 powróciło do poprzedniego określenia „statusu kandydata” jako „osoby ubiegającej się o nadanie tytułu profesora”.

Wymagania wobec wniosku kandydata

W latach 2004-2011 strukturę wniosku stanowiły: 1) autoreferat informujący o zainteresowaniach i osiągnięciach w działalności naukowo-badawczej, 2) wykaz osiągnięć w pracy naukowo-badawczej, 3) wykaz osiągnięć […] zastosowanych w praktyce, 4) informacja na temat osiągnięć dydaktycznych wraz z wykazem przewodów doktorskich z rolą promotora oraz 5) oryginał lub uwierzytelniony odpis dyplomu doktorskiego i dyplomu doktora habilitowanego.

W latach 2011-2016 struktura wniosku nie była stabilna. Zmiany dotyczyły każdego zasadniczo elementu i miały charakter merytoryczny i redakcyjny. Przykładem tych pierwszych jest m.in. wprowadzenie do wniosku nowego dokumentu – „decyzji o nabyciu uprawnień równoważnych z uprawnieniami doktora habilitowanego” – na podstawie art. 21 a ustawy o snt. (2011), konieczność dołączenia „ankiety osiągnięć naukowych […] po uzyskaniu stopnia doktora habilitowanego (a w przypadku określonym w art. 21 a albo art. 26 ust. 3 i 4 ustawy – po uzyskaniu stopnia doktora) ze wskazaniem osiągnięć uznanych za najważniejsze” (2011), informacji o „sporządzonych recenzjach w przewodach doktorskich, przewodach habilitacyjnych lub postępowaniach habilitacyjnych” (2014). Egzemplifikacją zmian redakcyjnych są: modyfikacje sposobu i formy poświadczenia dyplomu i innych dokumentów wniosku (2011, 2014, 2015, 2016), przeniesienie wymogów informacyjnych o współpracy kandydata z instytucjami i towarzystwami naukowymi do „ankiety osiągnięć” (2011), konieczność prezentacji wniosku wraz z załącznikami w dwóch wersjach językowych i dwóch formach (papierowej i elektronicznej – 2011), zastąpienie tej drugiej przez „kopie dokumentów zapisane na informatycznym nośniku danych” (2015) i in. Szczegółowy zakres dokonanych zmian redakcyjnych zawiera analiza pierwotna rozporządzeń, część uwag jest podobna do wymogów procedur doktorskich i habilitacyjnych i ich powtórna prezentacja jest w tym miejscu zbędna.

Charakter i wymagania wobec recenzji

R-2004 precyzyjnie określało charakter recenzji: „recenzja w postępowaniu o nadanie tytułu profesora zawiera szczegółowo uzasadnioną ocenę, czy kandydat spełnia wymagania określone w art. 26 ustawy oraz jednoznaczne stanowisko recenzenta w sprawie nadania lub odmowy nadania tytułu profesora”. W tym zapisie szczególnego podkreślenia wymaga konieczność przedstawienia przez recenzenta „stanowiska jednoznacznego”. R-2011 dokonało istotnej zmiany tej regulacji. Usunięto znaczący przymiotnik „jednoznaczne”, mający wyrażać stanowisko recenzenta, formułując wymóg przedstawienia „szczegółowo uzasadnionej oceny […] i stanowiska w sprawie nadania albo odmowy nadania tytułu profesora”. Niezależnie od szczegółowej oceny osiągnięć kandydata do tytułu naukowego (także stopni naukowych) stanowisko recenzenta powinno być w każdej sytuacji „jednoznaczne”.

Uprawnienie dla rady jednostki

Ważnym i trwałym elementem procedury była możliwość powołania przez radę jednostki zespołu ds. przygotowania stosownych wniosków i projektów uchwał w postępowaniu. Było to – i jest nadal – uprawnienie właściwe.

W roku 2011 rada jednostki otrzymała nowe uprawnienie, obok wcześniejszych – podejmowania stosownych uchwał – także prawo przedstawienia listy dziesięciu kandydatów na recenzentów. Kolejne modyfikacje procedury dotyczyły sposobu prezentacji uchwał rady na stronie jednostki (uczelni), technicznych wymogów w tym zakresie, sposobu i terminów przekazywania uchwał do CK w „formie elektronicznej” (2011-2015) oraz „uchwał zapisanych na elektronicznym nośniku danych” (2015-2016), wprowadzenie w 2011 r. możliwości zapraszania recenzentów na posiedzenie rady, zastąpionej przez obowiązek nałożony na przewodniczącego (2016), skrócenie okresu sporządzenia recenzji z trzech (w latach 2004-2011) do dwóch miesięcy (2011-2016) jednak bez możliwości prolongaty tego terminu. Uwagi formułowane do tych kwestii w procedurze profesorskiej są zbliżone do ocen wcześniejszych postępowań awansowych.

W procedurze w R-2011 kompetencje stanowiące rady jednostki w postępowaniu o nadanie tytułu profesora wyrażało prawo podjęcia „uchwały (w liczbie pojedynczej) w sprawie poparcia albo odmowy poparcia wniosku o nadanie tytułu profesora” (§22.1). Tę uwagę formułuję w kontekście zmiany tego paragrafu w R-2015: „rada jednostki […] podejmuje uchwałę w sprawie poparcia wniosku o nadanie tytułu profesora” oraz jednoznacznego zapisu §23: „uchwała w sprawie poparcia wniosku o nadanie tytułu profesora jest ogłaszana…”. Sformułowanie „uchwała” w liczbie pojedynczej jest precyzyjne i właściwe. Refleksja w tym miejscu nawiązuje do dyskusji w środowisku na temat „liczby uchwał” podejmowanych przez radę jednostki na finalnym etapie postępowania awansowego o nadanie stopnia doktora, doktora habilitowanego, a także poparcia wniosku o tytuł profesora. Osobiście jest mi bliskie stanowisko, że rada podejmuje uchwałę (jedną) w sprawie nadania stopnia naukowego i tytułu naukowego. Wynik głosowania rady jako organu kolegialnego może być dwojaki, pozytywny lub negatywny, wobec wniosku kandydata (doktoranta, habilitanta i osoby ubiegającej się o uzyskanie tytułu profesora).

Podsumowanie

Zaprezentowany tekst stanowi analizę procedur postępowań awansowych w nauce polskiej w okresie obowiązywania ustawy z dnia 14.03.2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki. Uwzględnia jedynie „szczegółowy tryb i warunki przeprowadzania czynności” procedur awansowych, tryb określony w rozporządzeniach ministra nauki i szkolnictwa wyższego w latach 2004-2016. Nie jest, jak zaznaczono na wstępie, analizą precyzyjną w wymiarze prawa i prawnych studiów komparatywnych. Nie podejmuje też merytorycznej dyskusji z określonymi regulacjami. Jest próbą pragmatycznego odczytania przepisów i ich swoistej, subiektywnej interpretacji. Jest spojrzeniem na „szczegółowy tryb i warunki” od strony profesora uczestniczącego we wszystkich rodzajach postępowań awansowych i w różnych zarazem rolach: promotora, recenzenta, członka komisji i zespołów powoływanych przez rady jednostki i Centralną Komisję, także autora opinii dotyczących odwołań od uchwał rad jednostek w sprawach awansowych. Jest także refleksją sformułowaną z perspektywy aktywnego uczestnictwa w radzie wydziału „własnej jednostki organizacyjnej” i zróżnicowanych doświadczeń i ocen stopnia znajomości przepisów prawnych, określających „szczegółowe procedury awansowe”.

Zaprezentowana analiza skali i charakteru zmian przepisów rozporządzeń regulujących szczegółowy tryb i warunki postępowań awansowych w nauce polskiej pozwala na sformułowanie następujących wniosków i konkluzji: Stopień zmienności rozporządzeń ministra w latach 2004-2016 był duży i wyraźnie zróżnicowany w czasie. Rozporządzenie z 2004 r. kształtowało „szczegółowy tryb” postępowań awansowych przez okres siedmiu lat. To okres, który w perspektywie trzynastu lat poddanych analizie można uznać za długi i trwały. W okresie następnych sześciu lat „szczegółowe warunki przeprowadzania postępowań awansowych” określały cztery rozporządzenia. Rozporządzenie 2011 obowiązywało przez trzy lata, kolejne trzy (R-2014, R-2015 i R-2016) tylko przez rok. Warto w tym miejscu podać, że poprzedzające R-2004 rozporządzenie z 1991 stanowiło zasadniczo niezmienną podstawę procedur awansowych w nauce polskiej przez trzynaście lat.

Zmiany w rozporządzeniach dotyczyły wszystkich elementów szczegółowego trybu i warunków oraz wszystkich postępowań awansowych. Obejmowały: 1) „status” osób ubiegających się o stopień naukowy doktora i doktora habilitowanego oraz tytuł naukowy, 2) wniosek „kandydata” i strukturę wszystkich załączników, formę uwierzytelnienia dyplomów potwierdzających określone kwalifikacje, 3) rolę rad jednostek naukowych (organizacyjnych), ich przewodniczących i kierowników jednostek, 4) zadania zespołów i komisji powoływanych przez rady jednostki, 5) wymogi wobec recenzentów i charakteru recenzji, 6) terminy sporządzenia recenzji, 7) rolę i zadania Centralnej Komisji w postępowaniach awansowych.

Część zmian „szczegółowego trybu” miała charakter modyfikacji niewielkich. Zmiana nawet stosunkowo mała jest jednak zmianą wymuszającą modyfikację konkretnych procedur i „zachowań organizacyjnych” jednostek naukowych. Tego wymaga nie tylko szacunek dla prawa i jego funkcji regulacyjnej, ale także odpowiedzialność jednostki, jej organów i każdego pracownika, w tym profesorów, mających w procedurach awansowych rolę szczególnie odpowiedzialną.

Przedstawiona analiza ukazuje duży stopień zmienności „szczegółowego trybu i warunków” w postępowaniach awansowych w latach 2004-2016. Jako taka ma głównie charakter historyczny. Może mieć jednak – w nawiązaniu do maksymy historia est magistra vitae – pewne znaczenie w dyskusji nad zmianą systemu nauki polskiej, w tym procedur awansowych zawartych w projekcie Ustawy 2.0. Stałość regulacji prawnych zawartych zarówno w ustawie, jak i rozporządzeniu oraz przesłanki ich zmian stanowią ważny i złożony, wielowymiarowy problem. Refleksja akcentuje, że względna trwałość regulacji stanowi wartość istotną, wartość per se. Prawo winno tworzyć czytelne i precyzyjne ramy brzegowe zachowań społecznych w ogóle, a rozporządzenie ministra, wydane na podstawie delegacji ustawowej, powinno je wypełniać precyzyjną i na wskroś stabilną treścią. Winno tworzyć relatywnie trwałe warunki formalne w procedurach uzyskiwania stopni i tytułu naukowego. Prawo w każdej formie – ustawy i rozporządzenia – winno pełnić rolę służebną wobec celu, jakiemu ma służyć. A w nauce powinno służyć temu, aby: doktorat był pracą stanowiącą oryginalne rozwiązanie problemu naukowego, habilitacja – osiągnięciem wnoszącym znaczny wkład w rozwój danej dyscypliny naukowej, a profesura – tytułem przyznanym osobie, która twórczo „idzie przez świat [nauki – JWW] i światu [temu – JWW] daje swoje czyny”.