Analiza szczegółowego trybu postępowania w procesie uzyskiwania stopnia doktora habilitowanego wymaga refleksji w dwóch odmiennych okresach, których cezurę wyznacza rok 2011 – nowelizacji ustawy z 2003 r. o stopniach naukowych. Dokonana wówczas zmiana miała charakter bardzo znaczący, budzący wiele opinii i komentarzy, polemik, ocen zróżnicowanych, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych. Nie są one przedmiotem rozważań w tym miejscu. Podjęta analiza ma inne zadania, jest refleksją nad skalą i charakterem zmian szczegółowych warunków postępowania w procedurach habilitacyjnych. Każde kolejne rozporządzenie wprowadzało pewne modyfikacje formalne i redakcyjne. Tryb habilitacji był określony przez rozdział 2, który obejmował 9 paragrafów w okresie 2004-2011, 7 – w latach 2011-2015 i 6 – w roku 2016. Ocena zmian trybu i warunków uzyskiwania habilitacji stanowiła przedmiot szczegółowej analizy. Łącznie w całym okresie liczba dokonanych zmian wynosiła ok. 50. Ze względu na ograniczenia edytorskie w niniejszym opracowaniu zostaną podkreślone zmiany podstawowe, obrazujące na zasadzie egzemplifikacji ich skalę i charakter. Są one ograniczone do trzech głównych kwestii.

Inicjatywa wszczęcia procedury

W latach 2004-2011 z wnioskiem o wszczęcie procedury mógł wystąpić zarówno habilitant, jak i jednostka go zatrudniająca. Nowelizacja ustawy o stopniach naukowych i R-2011 wprowadziły istotną zmianę. Inicjatywa wszczęcia postępowania została przypisana wyłącznie habilitantowi. Zmianie uległ adresat wniosku – od 2011 habilitant składa wniosek o „wszczęcie postępowania habilitacyjnego” do Centralnej Komisji, wskazując jednocześnie radę jednostki, w której zamierza przeprowadzić postępowanie.

Rada otrzymała prawo niewyrażenia zgody na przeprowadzenie postępowania – to ważne uprawnienie podmiotowe dla rady jednostki, podkreślające jej autonomię. Z drugiej strony brakło jednak katalogu sytuacji mogących stanowić przesłanki decyzji odmownej. Takiego prawa rada nie posiada wobec obligatoryjnej decyzji CK. Formułuję tę uwagę w nawiązaniu do ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym, która stanowi, że troska o rozwój kadr, recenzowanie prac awansowych pracowników są obowiązkiem samodzielnego pracownika nauki, a zatem także i jednostki naukowej.

R-2011 narzuciło „szybki tryb” pracy CK: „CK wyznacza inną radę do przeprowadzenia postępowania w ciągu 14 dni”. Pojawił się jednak problem organizacyjno-formalny – była to obiektywna niemożność sprostania przez CK terminowi na skutek obradowania sekcji CK jeden raz w miesiącu. Tę kwestię rozwiązała pozytywna zmiana w R-2015 przez wprowadzenie zapisu, że terminem tym jest „termin najbliższego posiedzenia właściwego organu CK”.

Formalna struktura wniosku

Ten element szczegółowego trybu i warunków ulegał ciągłym modyfikacjom. Odnosiły się one do wszystkich pięciu elementów struktury.

Naturalną konsekwencją zmiany ustawy o stopniach naukowych była w R-2011 rezygnacja z kategorii „rozprawy habilitacyjnej”, stanowiącej w okresie 2004-2011 podstawowy element wniosku i wprowadzenie kategorii „osiągnięcia naukowego”. Formalny i wyjściowy element wniosku, którym był „oryginał lub uwierzytelniony odpis dokumentu stwierdzającego posiadanie stopnia doktora…” (2004-2011), był kilkakrotnie zmieniany przez „oryginał albo poświadczoną przez jednostkę organizacyjną […] kopię dokumentu” (2011), „kopię dokumentu potwierdzającego posiadanie stopnia poświadczoną przez jednostkę organizacyjną wybraną do przeprowadzenia postępowania habilitacyjnego” (2014) i wreszcie „kopię dokumentu potwierdzającego posiadanie stopnia doktora” (2016). To ostatnie rozporządzenie zrezygnowało więc z wcześniejszych obowiązków dotyczących „uwierzytelnienia”, „potwierdzenia” lub „poświadczenia” dyplomu doktorskiego. Jest to zmiana istotna, choć w części redakcyjna i nie w pełni właściwa. Ambiwalencja oceny nawiązuje do wymogu oświadczenia w przypadku wspólnych elementów „osiągnięcia naukowego” habilitanta.

Istotnym elementem wniosku były i są nadal autoreferat i „wykaz publikowanych prac naukowych lub twórczych prac zawodowych” (R-2004). W roku 2011 wobec tych elementów wniosku wprowadzono wymóg prezentacji w dwóch formach: papierowej i elektronicznej, oraz dwóch wersjach językowych. W R-2014 obowiązek dwóch wersji językowych został ograniczony wyłącznie do autoreferatu. Wymogi wobec wniosku zostały ponownie zmienione w R-2015. Sprecyzowano wówczas pod względem formalnym warunki wobec „wykazu opublikowanych prac naukowych” poprzez uzupełnienie § 12.2. p. 3 o sformułowanie, że wykaz musi być „sporządzony w sposób uwzględniający kryteria oceny osiągnięć określone w przepisach wydanych na podstawie art. 16 ust. 4 ustawy”. Rozszerzeniu uległa struktura wniosku o informacje dotyczące „sprawowanej opieki nad studentami”, współpracy z towarzystwami naukowymi, staży krajowych i zagranicznych. Od 2015 r. wniosek musi zawierać informacje o przebiegu ewentualnego wcześniejszego postępowania habilitacyjnego.

Obowiązek „formalnej oceny wniosku” oraz „publikacji wniosku […] wraz z autoreferatem” został w 2011 r. nałożony na CK. Te obowiązki CK zostały usunięte z R-2014 i przeniesione do zapisów w ustawie o snt (art. 18a ust. 4 i art. 36).

Tryb prac komisji i rady jednostki

Te elementy szczegółowego trybu uległy, jak wiadomo, istotnej zmianie w roku 2011. Zasadniczo odmienne od wcześniejszych postanowienia dotyczyły zadań i sposobu pracy komisji habilitacyjnej. Podstawowe z nich to uzależnienie prawomocności obrad od obecności na posiedzeniu minimum 6 osób (z siedmiu), w tym obowiązku uczestnictwa przewodniczącego i sekretarza. Dopiero w R-2015 znalazł się wyraźny zapis, że w jej „skład […] nie może zostać powołana osoba, w stosunku do której zachodzą uzasadnione wątpliwości co do jej bezstronności”. Jest to norma bardzo ważna, w poprzednich latach była uregulowana pośrednio poprzez nawiązanie do rozdziału pierwszego o trybie czynności w przewodach doktorskich. W roku 2015 regulacja ta znalazła swoje wyraźne miejsce, choć z pewnością winno to być „miejsce ustawowe”.

W R-2015 uległ skróceniu z 14 do 7 dni wcześniejszy (z r. 2014) termin, w którym komisja ma zawiadomić habilitanta o miejscu i terminie ewentualnej rozmowy z komisją.

Rozporządzenie 2011 wprowadziło możliwość obrad komisji w formie wideokonferencji. Została ona jednak wyłączona w sytuacji zgłoszenia przez habilitanta wniosku o głosowanie w trybie tajnym. Zmiana w roku 2014 była nieprecyzyjna: „habilitant złoży wniosek o przeprowadzenie [w takim trybie] głosowania nad uchwałą zawierającą opinię w sprawie nadania lub odmowy nadania stopnia doktora habilitowanego”. Uwagę tę wiążę z tym, że trudno o inny charakter wniosku habilitanta, jak tylko wniosek o nadanie habilitacji. Uwaga ta, dotycząca redakcji §15.2, nawiązuje do mocno dyskutowanej w środowisku od wejścia w życie nowelizacji ustawy w 2011 r. kwestii charakteru art. 18a ust. 11: „rada jednostki na podstawie […] opinii [komisji habilitacyjnej] w terminie miesiąca podejmuje uchwałę o nadaniu lub odmowie nadania stopnia doktora habilitowanego” (Nie podejmując w tym miejscu dyskusji na ten temat nawiązuję do artykułu J. Brzeziński, H. Izdebski, Jak prawidłowo nadać habilitację? , „Forum Akademickie” nr 1/2016). Jest oczywiste, że przewodniczący komisji w każdej sytuacji, bez względu na charakter recenzji i przebieg dyskusji na posiedzeniu, poddaje pod głosowanie projekt opinii pozytywnej, a więc za nadaniem habilitacji. Wynik głosowania na posiedzeniu komisji może być zarówno opinią pozytywną, jak i negatywną (równoznaczną z odmową poparcia wniosku).

Od roku 2011 zmianom redakcyjnym ulegał zapis końcowego elementu procedury o trybie publikacji wyników postępowania. R-2011 określało obowiązek „publikacji uchwały w sprawie nadania lub odmowy nadania stopnia doktora habilitowanego, wraz z informacją o składzie komisji habilitacyjnej oraz recenzjami […] w BIP na stronie CK, w ciągu 30 dni od dnia podjęcia uchwały przez radę jednostki” (w świetle pragmatyki precyzyjnym zapisem winno być sformułowanie „publikacji uchwał (podjęcia uchwał) w sprawie nadania lub odmowy nadania są publikowane…” ). Z kolei R-2014 formułowało obowiązek rady jednostki „przekazania w ciągu 30 dni do CK: 1) uchwały w sprawie… […], 2) recenzji oraz 3) informacji o składzie komisji habilitacyjnej z podaniem imion, nazwisk oraz nazw jednostek organizacyjnych, w których są zatrudnieni […]” (podaję pełne brzmienie tego zapisu, bowiem w R-2011 była wystarczająca informacja o „składzie komisji habilitacyjnej”). Ostatnie rozporządzenie, R-2016, dokonało w tym elemencie kolejnych zmian formalnych. Obowiązek przekazania do CK stosownej dokumentacji ma już nie rada jednostki, lecz przewodniczący rady. Jest on zobowiązany do przekazania do CK „kopii uchwały” (poprzednio obowiązek dotyczył przekazania „uchwały rady jednostki”), „recenzji i informacji o składzie komisji” (w wersji z R-2014), „zapisanych na informatycznym nośniku danych”.

W roku 2015 nowym i ważnym elementem procedury stał się obowiązek zapraszania członków komisji na posiedzenie rady, na którym ma być rozpatrywana opinia komisji i „podjęta uchwała w sprawie nadania lub odmowy nadania stopnia doktora habilitowanego”.

Szczegółowy tryb i warunki organizacyjne określały pozostałe kwestie procedury, w tym także terminy procedowania i podejmowania uchwał przez komisję i radę jednostki. Warto podkreślić jedną z nich – czas sporządzenia recenzji. W procedurze habilitacyjnej w latach 2004-2011 wynosił on 3 miesiące (z możliwością przedłużenia przez radę jednostki o dodatkowy miesiąc), a od 2011 r – 6 tygodni.

Podsumowanie

Zmiana szczegółowego trybu procedury habilitacyjnej w roku 2011 była następstwem nowelizacji ustawy o snt. R-2011 przyniosło nowe elementy i sprecyzowało odmienny, szczegółowy tryb uzyskiwania stopnia doktora habilitowanego. R-2011 nie było jednak, jak można by oczekiwać, stabilne w czasie. Z przeprowadzonej analizy wynika, że było ono w kolejnych latach modyfikowane (2014, 2015 i 2016). Wprowadzane zmiany były z pewnością wyrazem doświadczeń i dążeń do precyzyjnego określenia szczegółowego trybu. Część z nich miała nieistotny, redakcyjny charakter. W sumie powodowały one konieczność modyfikacji postępowania habilitacyjnego. Potrzeba przestrzegania prawa, „każdej litery” każdego kolejnego rozporządzenia jest oczywista. Widoczny jest jednak stopień zmienności, w tym modyfikacje coroczne w ostatnich trzech latach analizy. Skalę problemu niestabilności szczegółowych procedur habilitacji wzmacnia zapis ustawy snt, który w pewnym okresie wprowadzał możliwość realizacji postępowania na podstawie dwóch równoległych procedur formalnych.