Najważniejszą przyczyną wykreowania pod koniec XX w. w polskim systemie szkolnictwa wyższego publicznych uczelni zawodowych była bez wątpienia konieczność podniesienia współczynnika skolaryzacji na poziomie wyższym, którego niski poziom hamował proces rozwoju regionów, a jednocześnie potrzeba wyrównania szans edukacyjnych poprzez przybliżenie studiów mniej zamożnym absolwentom szkół średnich, w szczególności młodzieży z małych miejscowości. Za istotne przesłanki, które legły u podstaw tworzenia państwowych wyższych szkół zawodowych, należy uznać również: wyż demograficzny, zaspokajanie aspiracji środowisk lokalnych do tworzenia szkół wyższych, promocję miast średniej wielkości, wydobywanie ukrytego potencjału intelektualnego w lokalnych społecznościach. Nie bez znaczenia była też okazja do uporządkowania systemu edukacji pomaturalnej, część spośród publicznych uczelni zawodowych powstała bowiem z  różnego rodzaju kolegiów.

Tworzenie państwowych wyższych szkół zawodowych umożliwiły przepisy ustawy z 26 czerwca 1997 r. o wyższych szkołach zawodowych. W latach 1998-2009 utworzonych zostało ogółem 36 uczelni tego typu, przy czym zdecydowana większość powstała do 2005 roku. Obecnie, w roku akademickim 2017/2018, funkcjonują 33 państwowe wyższe szkoły zawodowe, co stanowi prawie 9% wszystkich uczelni w Polsce i ponad 25% uczelni publicznych. Uczelnie te są rozmieszczone dość równomiernie na terytorium kraju. Większość z nich jest zlokalizowana w miastach, które w 1999 roku utraciły status wojewódzki.

Studenci, absolwenci i pracownicy

Liczba studentów państwowych wyższych szkół zawodowych systematycznie wzrastała od 1998 roku, czyli od momentu powstania tych uczelni, aż do 2006 roku, w którym osiągnęła poziom ponad 100 tys. osób. Z jednej strony było to spowodowane tworzeniem kolejnych uczelni tego typu, z drugiej natomiast ogólnym wzrostem liczby studentów w Polsce. W kolejnych latach liczba studentów publicznych uczelni zawodowych zaczęła maleć – w ostatnim czasie spadek ten waha się na poziomie około 5 tys. osób rocznie. W dniu 30 listopada 2016 roku w państwowych wyższych szkołach zawodowych kształciło się ogółem 57,9 tys. studentów, którzy stanowili 4,3% studentów wszystkich uczelni w kraju i 5,6% studentów uczelni publicznych. W grupie tej było 11,5 tys. osób studiujących w formie niestacjonarnej. Ponadto w 2016 roku w publicznych uczelniach zawodowych naukę pobierało 2,8 tys. słuchaczy studiów podyplomowych.

Pomimo wielu podobieństw, a w szczególności takich samych prawnych podstaw funkcjonowania, państwowe wyższe szkoły zawodowe są dość zróżnicowane pod względem wielkości mierzonej liczbą studentów. W największych, tj. w Tarnowie, Nowym Sączu, Kaliszu i Legnicy, w 2016 roku studiowało po 3 tys. osób, natomiast w najmniejszych, tj. w Wałczu, Koszalinie, Gnieźnie i Głogowie, liczba studentów nie przekraczała 700 osób. Różny był też udział studentów niestacjonarnych w ogólnej liczbie studiujących w poszczególnych uczelniach. O ile bowiem w niektórych nie były prowadzone studia w formie niestacjonarnej, o tyle w kilku udział ten przekraczał jedną trzecią.

Państwowe wyższe szkoły zawodowe prowadzą przede wszystkim kształcenie na studiach pierwszego stopnia (licencjackich i inżynierskich). W 2016 roku studia drugiego stopnia (magisterskie) były prowadzone w 20 uczelniach. Naukę na tych studiach pobierało łącznie 6,1 tys. studentów, czyli 10,5% ogółu studentów publicznych uczelni zawodowych. Kształcenie w PWSZ-etach jest realizowane na różnych kierunkach studiów. Najpopularniejszymi kierunkami, biorąc pod uwagę łączną liczbę studentów, są: pedagogika, pielęgniarstwo, filologia i ekonomia. Należy jednak podkreślić, że w ostatnich latach niektóre kierunki traciły na popularności (pedagogika, ekonomia), inne natomiast zyskiwały (pielęgniarstwo, bezpieczeństwo wewnętrzne). Generalnie, w strukturze kształcenia w PWSZ-etach, ustalonej na podstawie liczby studentów na poszczególnych kierunkach studiów, wyraźnie dominują kierunki techniczne (25% ogółu studentów), społeczne (20%), kierunki z zakresu nauk o zdrowiu (20%) oraz ekonomiczne (16%). Pozostałe nauki stanowią zdecydowanie mniejszy odsetek.

Między poszczególnymi uczelniami widoczne są istotne różnice w odniesieniu do przedstawionej struktury kształcenia. Ich analiza pozwala nawet postawić tezę o postępującej w ostatnim czasie specjalizacji niektórych państwowych wyższych szkół zawodowych. Pomijając w tym miejscu PMWSZ w Opolu, która z racji samej swojej nazwy prowadzi kształcenie wyłącznie na kierunkach studiów z zakresu nauk medycznych i nauk o zdrowiu, można zauważyć, że w kształceniu w tym zakresie specjalizuje się PPWSZ w Nowym Targu. Z kolei PWSZ-ety w Gnieźnie, Chełmie i Krośnie są uczelniami prowadzącymi w dużej mierze studia na kierunkach technicznych. Znaczący udział kierunków społecznych to domena PWSW w Przemyślu i Tarnobrzegu, natomiast kierunków ekonomicznych – PWSZ-ety w Oświęcimiu i Płocku. W przypadku kilku uczelni istotną rolę odgrywają również kierunki rolnicze (PWSZ-ety w Sanoku i Ciechanowie) oraz z zakresu kultury fizycznej (PWSZ-ety w Koszalinie, Wałczu, Raciborzu). Niemniej jednak w większości szkół kształcenie dość równomiernie rozkłada się między różne kierunki studiów.

Od momentu powstania państwowych wyższych szkół zawodowych do końca 2016 roku uczelnie te ukończyło ogółem 322,1 tys. osób, w tym 194,9 tys. absolwentów studiów stacjonarnych, 95,4 tys. absolwentów studiów niestacjonarnych oraz 31,8 tys. absolwentów studiów podyplomowych. Spośród wszystkich tego typu uczelni najwięcej osób ukończyło studia w PWSZ w Legnicy (24,7 tys.) oraz PWSTE w Jarosławiu, PWSZ w Tarnowie, Nowym Sączu i Kaliszu (ponad 17 tys. w każdej wymienionej uczelni). Najmniej osób ukończyło te uczelnie, które powstały stosunkowo najpóźniej i z reguły są najmniejszymi w tej grupie. W minionych latach niektóre spośród publicznych uczelni zawodowych na szeroką skalę prowadziły kształcenie na studiach niestacjonarnych, o czym świadczy relatywnie duża liczba absolwentów tych studiów, przekraczająca 40% ogółu absolwentów. Poza tym niektóre PWSZ-ety na tyle rozwinęły swoją ofertę studiów podyplomowych, że z tej formy kształcenia skorzystało ponad 2 tys. osób (PWSZ-ety w Lesznie, Koninie, Legnicy, Nowym Sączu).

Liczba pracowników systematycznie wzrastała do 2011 roku, w którym osiągnęła poziom ponad 8 tys. osób, w tym 5,3 tys. nauczycieli akademickich. Od 2012 roku liczba ta zaczęła się zmniejszać. Zgodnie z danymi na 31 grudnia 2016 roku PWSZ-ety zatrudniały ponad 7,2 tys. osób, co stanowiło 4,2% pracowników wszystkich uczelni w kraju i 4,7% pracowników uczelni publicznych. W grupie tej było 4,5 tys. nauczycieli akademickich, którzy stanowili 4,7% nauczycieli zatrudnionych we wszystkich uczelniach w kraju i 5,4% nauczycieli zatrudnionych w uczelniach publicznych.

Finanse, inwestycje i fundusze europejskie

Ogólna wartość przychodów i kosztów państwowych wyższych szkół zawodowych systematycznie wzrastała w kolejnych latach, kształtując się w 2016 roku na poziomie, odpowiednio, 769,9 i 737 mln zł, co tym samym stanowiło 3,3% przychodów i kosztów wszystkich uczelni w kraju i 3,7% w odniesieniu do uczelni publicznych. We wszystkich latach objętych analizą ogólny wynik finansowy netto rozpatrywanych uczelni miał charakter dodatni. W ramach obydwu kategorii finansowych, tj. przychodów i kosztów, zdecydowanie dominowały te związane z działalnością dydaktyczną: w 2016 roku stanowiły one 91,1% przychodów ogółem i 97,3% kosztów ogółem. W ostatnich latach w strukturze przychodów z działalności dydaktycznej publicznych uczelni zawodowych stopniowo wzrastał udział dotacji z budżetu państwa, przy jednoczesnym spadku udziału opłat za zajęcia dydaktyczne. W 2016 roku kategorie te stanowiły odpowiednio 87,9% i 8,0% przychodów ze wspomnianej działalności. Jeśli chodzi natomiast o koszty ogółem (analizowane w ujęciu rodzajowym), to niezmiennie dominują wynagrodzenia oraz ubezpieczenia społeczne i inne świadczenia, które stanowią około 78% ogółu kosztów. Jednostkowy koszt kształcenia (w przeliczeniu na studenta) w PWSZ-etach jest o około 20% niższy w porównaniu z jednostkowym kosztem kształcenia w odniesieniu do wszystkich uczelni publicznych w Polsce. Jedną z przyczyn jest zapewne to, iż w mniejszym zakresie prowadzone są tu najbardziej kosztochłonne kierunki medyczne i artystyczne.

Rozmiary sektora publicznych uczelni zawodowych w aspekcie finansowym w pewnym stopniu odzwierciedla wartość funduszy pozostających w dyspozycji tych uczelni, która na koniec 2016 roku wynosiła 1 547,1 mln zł (97,1% stanowił fundusz zasadniczy), oraz wartość nakładów inwestycyjnych, która, jak wynika z danych GUS, do 2016 roku wyniosła łącznie 1 999,3 mln zł. Nakłady te były dość zróżnicowane w poszczególnych latach i bez wątpienia wiązały się z wykorzystaniem funduszy europejskich. Szczególnie wysoka wartość inwestycji w latach 2010-2011 była bowiem umiejscowiona w unijnej perspektywie finansowej 2007-2013. Wartość kluczowych inwestycji (projektów infrastrukturalnych) zrealizowanych przez PWSZ-ety do końca 2015 roku wynosiła 1 353,3 mln zł, co stanowiło 4,4% wartości kluczowych inwestycji w naukę i szkolnictwo wyższe we wszystkich uczelniach w kraju. Największy strumień środków pieniężnych w publicznych uczelniach zawodowych został skierowany na inwestycje w infrastrukturę towarzyszącą (35%) oraz na inwestycje w obszarze nauk technicznych (22%). Bezapelacyjnie największymi inwestorami były PWSZ w Chełmie i PSW w Białej Podlaskiej, które zainwestowały ponad 132 mln zł każda. Inwestycje o znaczącej wartości zostały również dokonane przez PPWSZ w Nowym Targu, PWSZ w Legnicy i PWSIP w Łomży.

W latach 2004-2013 państwowe wyższe szkoły zawodowe pozyskały ogółem 875,6 mln zł środków unijnych pochodzących zarówno z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (704,9 mln zł), jak i Europejskiego Funduszu Społecznego (170,7 mln zł). Pozyskane środki pozwoliły na zrealizowanie 260 projektów, przede wszystkim w zakresie: nauki i edukacji, pracy i integracji społecznej oraz badań, rozwoju i innowacji, o łącznej wartości 1 245,4 mln zł. Należy w tym miejscu podkreślić, że zdecydowana większość projektów została zrealizowana w okresie programowania 2007-2013, w którym pozyskano łącznie 792,1 mln zł. Największym beneficjentem środków europejskich spośród wszystkich publicznych uczelni zawodowych była PWSZ w Chełmie. Uczelnia ta pozyskała bowiem 109,3 mln zł na realizację 16 projektów. Znaczące środki finansowe zasiliły również PWSIP w Łomży, PWSZ w Sulechowie i PSW w Białej Podlaskiej – każda uczelnia pozyskała ponad 60 mln zł. Na uwagę zasługuje to, że szczególnie duża wartość środków europejskich trafiła do uczelni zlokalizowanych w województwach wschodnich, co prawdopodobnie należy wiązać z funkcjonowaniem Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej.

Współpraca z otoczeniem społeczno-gospodarczym

Publiczne uczelnie zawodowe współpracują z wieloma podmiotami otoczenia społeczno-gospodarczego, a w szczególności z instytucjami publicznymi i samorządami miast. Bliska kooperacja z tymi podmiotami w dużej mierze wiąże się z ograniczonym zasięgiem przestrzennego oddziaływania tych szkół, a jednocześnie z rodzajem prowadzonych kierunków studiów (m.in.: pielęgniarstwo, pedagogika, administracja, bezpieczeństwo wewnętrzne), które wymagają bliskiego współdziałania z odpowiednimi instytucjami (m.in. szpitalami, szkołami, urzędami, służbami mundurowymi). Współpraca najczęściej polega na organizowaniu praktyk zawodowych dla studentów, wspólnych konferencji, seminariów, festiwali nauki, koncertów, debat i forów dyskusyjnych oraz konsultowaniu programów kształcenia, w tym programów praktyk zawodowych dla poszczególnych kierunków studiów.

Wyszczególnione przez przedstawicieli samorządów i pracodawców formy współpracy z publicznymi uczelniami zawodowymi pozwalają stwierdzić, że omawiane szkoły wyższe to podmioty będące inicjatorami i realizatorami wielu przedsięwzięć na poziomie regionalnym i lokalnym, które angażują do współpracy interesariuszy reprezentujących różne sfery działalności, integrując tym samym społeczności regionalne i lokalne. Jednocześnie są to podmioty partycypujące w procesie absorpcji funduszy europejskich i uczestniczące w kreowaniu wizji rozwoju jednostek samorządu terytorialnego. Na uwagę zasługuje również to, że większość respondentów (94% przedstawicieli miast, 79% przedstawicieli województw, 75% przedstawicieli powiatów, 65% przedstawicieli organizacji pozarządowych i 51% przedstawicieli instytucji publicznych) wskazuje, iż dotychczasowa współpraca z publicznymi uczelniami zawodowymi miała charakter wielostronny, co oznacza, że zaangażowane były w nią również inne podmioty.

Zdaniem władz uczelni współpraca z podmiotami otoczenia społeczno-gospodarczego przyczynia się w istotnym stopniu do budowania partnerskich relacji i wzajemnego zaufania, budowania poczucia wspólnoty w środowisku regionalnym i lokalnym, inspirowania i pobudzania aktywności społeczności lokalnej i regionalnej, a także wpływa na kształtowanie pozytywnych zachowań i postaw wobec współpracy. Zbliżone opinie wyrażają przedstawiciele samorządów (głównie miast) i pracodawców (w szczególności instytucji publicznych). Większość respondentów uznała, że państwowe wyższe szkoły zawodowe angażują się w inicjatywy podnoszące konkurencyjność i atrakcyjność miast, powiatów i województw, na terenie których funkcjonują, a jednocześnie ich funkcjonowanie wpływa na rozwój regionalny i lokalny w wymiarze społecznym i kulturowym. Ponadto analiza opinii władz uczelni oraz przedstawicieli samorządów i pracodawców na temat efektów współpracy z otoczeniem społeczno-gospodarczym pozwala stwierdzić, że współpraca ta w pewnym stopniu przyczynia się do kreowania powiązań instytucjonalnych i kapitału społecznego oraz wzajemnego uczenia się na obszarach, na których funkcjonują publiczne uczelnie zawodowe.

Poza głównymi ośrodkami

Publiczne uczelnie zawodowe stały się integralnym i ważnym segmentem polskiego systemu szkolnictwa wyższego. W uczelniach tych kształci się niespełna 5% studentów wszystkich szkół wyższych w kraju i niemal taki sam jest ich udział w dotacji z budżetu państwa przyznawanej polskim uczelniom. Państwowe wyższe szkoły zawodowe, zlokalizowane poza głównymi ośrodkami akademickimi, umożliwiają w szczególności uboższej części społeczeństwa bezpłatne kształcenie na studiach stacjonarnych. Niewątpliwie przyczyniły się one do podniesienia ogólnego poziomu wykształcenia społeczeństwa, co potwierdza liczba ich absolwentów, która do końca 2016 roku przekroczyła 322 tys. osób. Uczelnie te pełnią rolę centrów społeczno-kulturalnych dla społeczności lokalnych, czego najlepszym dowodem są, między innymi, uniwersytety dziecięce i uniwersytety trzeciego wieku funkcjonujące przy większości PWSZ-etów. Problemy, z którymi zmagają się obecnie omawiane szkoły oraz wyzwania stojące przed nimi, są w dużej mierze takie same, jak w odniesieniu do wszystkich szkół wyższych w Polsce. Fundamentalnymi kwestiami są niż demograficzny i kwestia finansowania. Ponadto specyficzny charakter publicznych uczelni zawodowych, uwarunkowany przede wszystkim obowiązującymi regulacjami prawnymi, oraz ich relatywnie niedługa obecność w polskim systemie szkolnictwa wyższego powodują, że uczelnie te zmagają się z szeregiem innych problemów i wyzwań charakterystycznych wyłącznie dla tego typu szkół. W opinii autora do najważniejszych należy zaliczyć m.in.: upraktycznienie procesu kształcenia, dążenie do zwiększenia udziału nauczycieli akademickich zatrudnionych w podstawowym miejscu pracy, rozwijanie współpracy międzynarodowej i pozyskiwanie studentów zagranicznych, oferowanie kształcenia na studiach drugiego stopnia, prowadzenie badań naukowych oraz pozyskiwanie dodatkowych źródeł finansowania i optymalizowanie kosztów działalności.

 

Aktualny wykaz państwowych wyższych szkół zawodowych

Pełna nazwa uczelni Skrócona nazwa uczelni Rok utworzenia Liczba studentów (stan na 30.11.2016)1 Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej PSW w Białej Podlaskiej 2000 2642 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie PWSZ w Chełmie 2001 1718 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Ciechanowie PWSZ w Ciechanowie 2001 1674 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Elblągu PWSZ w Elblągu 1998 1863 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Głogowie PWSZ w Głogowie 2004 690 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Hipolita Cegielskiego w Gnieźnie PWSZ w Gnieźnie 2004 646 Państwowa Wyższa Szkoła Techniczno-Ekonomiczna im. ks. Bronisława Markiewicza w Jarosławiu PWSTE w Jarosławiu 1998 2974 Karkonoska Państwowa Szkoła Wyższa w Jeleniej Górze KPSW w Jeleniej Górze 1998 794 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego w Kaliszu PWSZ w Kaliszu 1999 3453 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Koninie PWSZ w Koninie 1998 2257 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Koszalinie PWSZ w Koszalinie 2009 554 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Stanisława Pigonia w Krośnie PWSZ w Krośnie 1999 2257 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Witelona w Legnicy PWSZ w Legnicy 1998 3049 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Jana Amosa Komeńskiego w Lesznie PWSZ w Lesznie 1999 1832 Państwowa Wyższa Szkoła Informatyki i Przedsiębiorczości w Łomży PWSIP w Łomży 2004 1905 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Sączu PWSZ w Nowym Sączu 1998 3476 Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu PPWSZ w Nowym Targu 2001 2007 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nysie PWSZ w Nysie 2001 2267 Państwowa Medyczna Wyższa Szkoła Zawodowa w Opolu PMWSZ w Opolu 2003 1241 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. rotmistrza Witolda Pileckiego w Oświęcimiu PWSZ w Oświęcimiu 2005 1339 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Stanisława Staszica w Pile PWSZ w Pile 2000 1647 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku PWSZ w Płocku 1999 2178 Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska w Przemyślu PWSW w Przemyślu 2001 936 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Raciborzu PWSZ w Raciborzu 2002 1561 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Jana Grodka w Sanoku PWSZ w Sanoku 2001 1140 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Skierniewicach PWSZ w Skierniewicach 2005 1172 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. prof. Edwarda F. Szczepanika w Suwałkach PWSZ w Suwałkach 2005 1537 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Prof. Stanisława Tarnowskiego w Tarnobrzegu PWSZ w Tarnobrzegu 2001 846 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Tarnowie PWSZ w Tarnowie 1998 3862 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Angelusa Silesiusa w Wałbrzychu PWSZ w Wałbrzychu 1999 1571 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Wałczu PWSZ w Wałczu 2004 466 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa we Włocławku PWSZ we Włocławku 2002 995 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Szymona Szymonowica w Zamościu PWSZ w Zamościu 2005 805

Dane liczbowe pochodzą z zestawienia GUS pt. „Szkolnictwo wyższe w roku akademickim 2016/2017. Dane wstępne” (https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/edukacja/edukacja/szkolnictwo-wyzsze-w-roku-akademickim-20162017-dane-wstepne,8,4.html).

 

portret-publicznych-uczelni-zawodowych-artur-zimny-tabela-fa-05-2018