Obowiązująca ustawa o stopniach naukowych i tytule naukowym, uchwalona w 2003 r., doczekała się do końca 2016 r. czterokrotnej nowelizacji. Największa i najbardziej znacząca miała miejsce w roku 2011 i dotyczyła zmiany charakteru i warunków uzyskiwania habilitacji. Szczegółowa analiza zakresu i przesłanek zmian była przedmiotem wielu opracowań naukowych, komentarzy i polemik. Niniejszy tekst koncentruje uwagę na „szczegółowym trybie i warunkach” postępowania, określonych w rozporządzeniach wykonawczych do ustawy (Rys. 1).

Analiza w aspekcie pragmatyki

W okresie 2003-2016 szczegółowe procedury postępowań awansowych – tryb i warunki przeprowadzania czynności w przewodzie doktorskim, w postępowaniu habilitacyjnym oraz w postępowaniu o nadanie tytułu profesora – zostały określone zasadniczo w pięciu rozporządzeniach: rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dn. 15.01.2004 r. (Dz.U., nr 15, poz. 128, zwanym dalej rozporządzeniem R-2004, rozporządzeniu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dn. 22.09.2011 r. (Dz.U., nr 204, poz. 1200 – R-2011), rozporządzeniu MNiSW z dn. 3.10.2014 r. (Dz.U., poz. 1383 – R-2014, rozporządzeniu MNiSW z dn. 30.10.2015 r. (Dz.U., poz. 1842 – R-2015) oraz rozporządzeniu MNiSW z dn. 26.09.2016 r. (Dz.U., poz. 1586 – R-2016. Ich analiza nie ma charakteru ścisłej, precyzyjnej analizy formalnoprawnej, czynią to znakomite i liczne studia i ekspertyzy prawnicze. Jest refleksją formułowaną w aspekcie pragmatyki, w perspektywie „użytkownika systemu”, profesora uczestniczącego od wielu lat w procedurach awansowych. Koncentruje się na diagnozie stopnia trwałości „szczegółowego trybu” i zakresie dokonanych zmian w perspektywie uchwycenia tych najbardziej znaczących, ale i też na podkreśleniu tych, które wydają się zachęcać do postawienia pytań i dyskusji. Szczegółowe procedury są codzienną praktyką, nieraz stwarzającą problemy w funkcjonowaniu ok. 550 rad jednostek organizacyjnych mających uprawnienia do nadawania stopni naukowych doktora i doktora habilitowanego.

Refleksja jest formułowana w perspektywie racjonalizacji tworzenia i zarządzania zmianą aktów prawnych i procedur postępowania w systemach organizacji i zarządzania, reguł sprawnego działania opisywanych w prakseologii poprzez skuteczność, korzystność i ekonomiczność. Te trzy atrybuty sprawnego działania mogą się odnosić zarówno do wzorca postępowania, konstrukcji i treści norm prawnych (ustawy, rozporządzenia), jak i szczegółowych procedur postępowania przez nie wyznaczonych.

Każde rozporządzenie reguluje trzy odmienne rodzaje postępowania: 1) w przewodach doktorskich, 2) w przewodach habilitacyjnych (do 2011 r.) i postępowaniu habilitacyjnym (od 2011 r.) oraz 3) w postępowaniu o nadanie tytułu profesora. W tym właśnie przekroju zostanie przedstawiona tytułowa refleksja (Tabela 1). Akcentuję w tym miejscu ważną uwagę formalną i metodyczną: analiza dotyczy podstawowych elementów procedur awansowych obu stopni naukowych i tytułu naukowego, „bez wchodzenia” w szczegóły” – w tym operowania każdorazowo pełną nazwą ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (stn), bez analizy trybu dotyczącego „zbiorowych prac” mogących stanowić podstawę doktoratu i habilitacji, bez analizy struktury załączników do rozporządzeń. W tym przekroju analiza jest wystarczająca do poznania stopnia trwałości/zmienności szczegółowego trybu postępowań awansowych w latach 2004-2016.

Przeprowadzona analiza zawiera szczegółową identyfikację zmian każdego przepisu kolejnych rozporządzeń w latach 2004-2016. Na potrzeby niniejszego artykułu przyjęto układ odmienny. Główną linię rozważań stanowi refleksja nad zmianami podstawowych elementów procedury przewodu doktorskiego w okresie 2004-2016, ukazująca charakter i skalę modyfikacji, a zarazem pewien kierunek zmian przepisów wykonawczych.

Brak stabilności przepisów

Analizę procedury doktoratu należy zacząć od ważnej konstatacji. Ustawa o stopniach i tytule naukowym (ustawa snt) weszła w życie 1.05.2003 r. i w tym samym dniu utraciło moc rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 31.05.1991 r. z modyfikacją dokonaną w 1997 r. (Dz.U., Nr 95, poz. 582). Stanowiło ono zatem podstawę wykonawczą do przeprowadzania postępowań awansowych przez trzynaście lat. Utrata mocy rozporządzenia 1.05.2003 r. nie została skorelowana z rozporządzeniem 2004, które zostało podpisane 15 stycznia, a więc w pół roku później. Ową „lukę” regulowały jednak przepisy rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dn. 8.10.1991, które obowiązywało do wejścia w życie R-2004.

Rozporządzenie 2004 przetrwało bez zmian siedem lat, podczas gdy kolejne było zmodyfikowane po trzech latach, a następne od 2014 r. corocznie. To istotne spostrzeżenie świadczące o braku stabilności przepisów wykonawczych i zarazem skłaniające do pytania o istotę i przesłanki dokonywanych zmian. W kontekście podstawowych funkcji prawa są to pytania ważne.

Procedura przeprowadzania przewodu doktorskiego (rozdział 1) była w całym okresie analizy najobszerniejszą częścią (rozdziałem) rozporządzeń (Tabela 1). Liczyła 10-11 paragrafów. Jako taka stanowiła konkretyzację przepisów ustawy stn, odnoszących się do warunków uzyskiwania stopnia doktora (paragrafy 12-15). Była zarazem niestabilna, a modyfikacje miały charakter zarówno zmian wynikających ze zmian ustawy stn (np. dotyczących beneficjentów programu „Diamentowy Grant”), jak i redakcyjnych, w części formalnych, nie tylko pozytywnych, ale i dyskusyjnych. Taki zasadniczy wniosek wynika ze szczegółowej kwerendy i analizy porównawczej wszystkich paragrafów rozporządzeń w latach 2014-2016. Ze względów edytorskich ich prezentacja nie jest możliwa. Opracowanie prezentuje tytułem egzemplifikacji podstawowe zmiany i ich charakter. Są one ograniczone do zasadniczych części rozporządzeń regulujących „szczegółowy tryb i warunki uzyskiwania stopnia doktora”.

Wymogi odnośnie do „wniosku doktoranta”, a od 2011 r. „wniosku kandydata”, jego struktury i wymaganych dokumentów były zmienne. Jednoznaczny wymóg z 2004 r. dołączenia do wniosku o wszczęcie przewodu „oryginału lub uwierzytelnionego odpisu” był zmieniany do postaci „kopii potwierdzonej przez jednostkę” (2011) czy „kopię dokumentu” bez żadnego potwierdzenia czy uwierzytelnienia (2016).

Zadania wobec rad jednostek organizacyjnych. Szczegółowy tryb dotyczył wszystkich zadań rady w postępowaniu. W latach 2014-2016 zmianom ulegały zasady powoływania komisji, regulacje dotyczące ich składu, miejsca pracy egzaminatora z języka obcego, a nawet „zgodności z procedurami zatwierdzonymi w jednostce” i skali ocen. W okresie 2011–2015 zmienna i niekonsekwentna była rola kopromotora i drugiego promotora: w R-2015 nie był przewidziany w składzie komisji kopromotor (§ 3.1.2), podczas gdy kandydat miał obowiązek przedstawienia rozprawy także kopromotorowi (§ 5.1). Na kopromotora został nałożony obowiązek przedstawienia swojej opinii o pracy (§ 7.1). Rola kopromotora uległa zmianie w R-2016. Zrezygnowano wówczas z połączenia roli kopromotora powoływanego (ewentualnie) w sytuacji „przewodu doktorskiego przeprowadzanego w ramach współpracy międzynarodowej” na rzecz wspólnego przewodu doktorskiego” (R-2016, § 2.2.2 – odniesienie do art. 14a ust. 1 ustawy snt).

Rada jednostki, a nie jej przewodniczący, przez pewien okres (2011-2015) miała prawo decydować o przedłużeniu terminu sporządzenia recenzji, terminu, nota bene skróconego w roku 2011 z 3 do 2 miesięcy.

Forma rozprawy. W R-2011 zrezygnowano z określenia liczby egzemplarzy rozprawy, wprowadzając oczywisty już wówczas wymóg przedstawienia pracy w dwóch formach (papierowej i elektronicznej).

Recenzja i wybór recenzenta. Pozytywnie należy przyjąć wprowadzenie w 2011 r. bardzo ważnego, wręcz zasadniczego wymogu formalnego wobec wyboru recenzenta (§ 6.1). Norma ta – bezstronność recenzenta – jest zarazem podstawową wobec pozostałych postępowań awansowych i z pewnością jako taka winna znaleźć swoje miejsce w ustawie. Podkreślić zarazem należy zmianę w roku 2016 dotyczącą sposobu prezentowania recenzji. Zrezygnowano wówczas z wcześniejszego obowiązku „odczytania recenzji w przypadku nieobecności recenzenta” na rzecz „przedstawienia recenzji”.

Wymogi wobec publikacji recenzji. R-2011 wprowadziło obowiązek zamieszczania recenzji na stronie jednostki i zamieszczenia jej wraz ze streszczeniem w BIP na stronie CK. Obowiązki CK w tym zakresie uległy zmianie w 2015 r. Z rozporządzenia usunięto przepis nakazujący CK niezwłoczną publikację recenzji w BIP, przenosząc tę regulację do ustawy stn. Wymóg wersji elektronicznej recenzji został ponadto zastąpiony w roku 2015 przez zapis kopii recenzji na „informatycznym nośniku danych”.

W świetle przeprowadzonej analizy i zaprezentowanej syntezy można stwierdzić, że każde kolejne rozporządzenie w latach 2004-2016 dokonywało pewnych zmian trybu i szczegółowych czynności w przewodzie doktorskim. Ich częstotliwość, zakres i charakter są egzemplifikacją problemu trwałości i zmienności regulacji prawnych w postępowaniach awansowych w nauce polskiej.

Szersza, końcowa ocena zostanie zaprezentowana w ostatniej części artykułu, po omówieniu zmian procedur postępowania habilitacyjnego i profesorskiego.