Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie od wielu lat prowadzi badania i projekty w różnych częściach świata. W 2011 roku zainicjowaliśmy nowy projekt w sercu obszaru Mesa Verde, jednego z najbogatszych archeologicznie regionów w Ameryce Północnej. Projekt Sand Canyon – Castle Rock jest pierwszym samodzielnym polskim projektem archeologicznym w Stanach Zjednoczonych. Region Mesa Verde, położony w południowo-zachodniej części Kolorado i południowo-wschodniej części Utah, jest znany zarówno archeologom, jak też wielu turystom, głównie ze względu na słynne miasta skalne budowane przez Indian z kultury Pueblo w XII i XIII wieku n.e. w naturalnych, ogromnych schroniskach skalnych na stokach stromych kanionów oraz dzięki nagromadzeniu licznych przykładów sztuki naskalnej, malowideł i petroglifów.

Mesa Verde, jak też cały region Południowego Zachodu Ameryki Północnej charakteryzują się zróżnicowaniem geografii, klimatu i środowiska naturalnego, jednak na większości terenu przeważają półpustynie i płaskowyże (mesas ) poprzecinane głębokimi kanionami, gdzie panuje gorący i suchy klimat, z małą ilością opadów. Jednak to właśnie tutaj, pomimo niesprzyjających warunków, powstały jedne z najbardziej rozwiniętych rolniczych kultur Indian Ameryki Północnej, jeszcze w okresie prekolumbijskim. Do dzisiaj region ten jest zamieszkały przez wiele plemion indiańskich, które w dalszym ciągu czują niezwykle silną więź z tymi terenami oraz praktykują wiele z dawnych tradycji i obyczajów.

Trzy kaniony

Badania polskiego projektu skupiły się na analizie, dokumentacji i rekonstrukcji struktury osadniczej i zmian społeczno-kulturowych, jakie zachodziły w starożytnych społecznościach Indian Pueblo w XIII wieku n.e. w południowo-zachodniej części dzisiejszego stanu Kolorado. Prace terenowe objęły kilka kanionów z pozostałościami prekolumbijskich skalnych osad kultury Pueblo oraz dokumentację przetrwałej sztuki naskalnej. Każdego roku, w maju i czerwcu, studenci, doktoranci i pracownicy UJ (a także z innych uczelni) uczestniczą w pracach terenowych i opracowaniach laboratoryjnych w Kolorado. Te ostatnie działania najczęściej przeprowadzane są w ośrodkach partnerskich projektu, Crow Canyon Archaeological Center i Anasazi Heritage Center.

Badania prowadzimy przede wszystkim w trzech kanionach: East Fork of Rock Creek Canyon, Sand Canyon i Graveyard Canyon. Te kaniony są częścią parku Canyons of the Ancients National Monument, utworzonego w 2000 roku i administrowanego przez US Bureau of Land Management (BLM). W kanionach tych znajduje się czterdzieści małych osad i jedna duża osada centralna (centrum osadnicze), Castle Rock Pueblo; wszystkie one razem tworzyły zapewne system czy też związek sprzymierzonych ze sobą wiosek. Te stanowiska starożytnej kultury Pueblo, badane przez polski projekt, były zbudowane i funkcjonowały głównie w XIII stuleciu n.e., chociaż początki osadnictwa kultury Pueblo w regionie Mesa Verde datuje się już na około 500 rok p.n.e.

Praktycznie od początku rozwoju kultury Pueblo na tym terenie, pomimo surowości klimatu, jej gospodarka i ekonomia bazowały głównie na uprawach kukurydzy, roślin dyniowatych i fasoli, a później (od ok. 700/750 roku n.e.) także na hodowli indyków i uprawie bawełny. W przeszłości terytorium zamieszkane przez różne grupy Pueblo obejmowały ogromny obszar południowych części Utah i Kolorado oraz północnych i środkowych części Arizony i Nowego Meksyku. Dzisiaj jest 20 różnych grup lub plemion zaliczanych do kultury Pueblo, takich jak Hopi, Zuni, Acoma czy Laguna, które zamieszkują głównie w rezerwatach w Arizonie i Nowym Meksyku, stanowiąc niejako przykład kontynuacji kulturowej i zasiedziałości osadniczej od okresu prekolumbijskiego do dzisiaj.

Polskie badania ostatniego etapu osadnictwa Indian Pueblo w regionie Mesa Verde, czyli okresu XIII stulecia n.e., objęły również analizy środowiska naturalnego i klimatu, które wówczas panowały na tym obszarze oraz rekonstrukcję osadnictwa, demografii i innych aspektów społecznych i kulturowych wraz z modelem chronologii i powodów migracji ludności Pueblo z obszaru, na którym żyli przez ponad tysiąc lat. Metodologia badań objęła techniki nieinwazyjne, jak tzw. badania powierzchniowe (surveys ), badania geofizyczne (głównie metodą elektrooporową, ale w mniejszej skali też magnetyczną i georadarową), dendrochronologiczne oraz wykopaliska sondażowe. Ważne było połączenie tradycyjnych metod dokumentacji i nowoczesnych technik, takich jak fotogrametria i skanowanie laserowe 3D, m.in. dla tworzenia precyzyjnej dokumentacji oraz modeli i rekonstrukcji trójwymiarowych.

Architektura i rozplanowanie poszczególnych osiedli jasno wskazują na charakter obronny. Większość, bo 28 stanowisk z całego zespołu osadniczego, jest położona w dość trudno dostępnych schroniskach skalnych na stokach kanionów (często potrzeba 4-5-metrowej drabiny, żeby dostać się do środka), widać też wyraźnie, że wejścia do tych naturalnych nisz zagradzały mury z jednym tylko wejściem. Obronny charakter osadnictwa tego okresu, ale też znakomitą organizację całej społeczności podkreślają kamienne wieże rozsiane pomiędzy stanowiskami lub w bezpośredniej ich bliskości. Pozwalały one na obronę, lecz jak się wydaje, m.in. dzięki naszym badaniom, także na monitorowanie pól uprawnych i przede wszystkim przekazywanie sygnałów (dymnych i ogniowych lub za pomocą luster z polerowanego pirytu) pomiędzy poszczególnymi osadami i wioskami; mogło to być zwoływanie się na uroczystości i ceremonie, ale przede wszystkim informowanie o zagrożeniu i nadciągających wrogach. To miało niebagatelne znaczenie dla przetrwania tych rozproszonych społeczności, żyjących w trudnym terenie. Pamiętać trzeba przy tym, że cały wiek XIII na tym obszarze charakteryzował się pogarszającymi się warunkami środowiska naturalnego i klimatu, do tego doszła także degradacja szaty roślinnej i populacji zwierzęcej przez samych Indian Pueblo oraz narastające konflikty i walki, m.in. o kurczące się w szybkim tempie dostępne pola uprawne. To wszystko doprowadziło do opuszczenia badanego zespołu osadniczego i całkowitego exodusu i migracji Indian Pueblo pod koniec XIII wieku, na południe i południowy wschód.

Petroglify i murale

Od 2014 roku prace projektu zostały poszerzone o dokumentację stanowisk i paneli ze sztuką naskalną, czyli starożytnymi malowidłami i petroglifami oraz muralami; te ostatnie umieszczane były na ścianach budynków kultury Pueblo. Poszczególne przedstawienia sztuki naskalnej badanej w ramach projektu wstępnie można datować na różne okresy, od III/V wieku n.e. do XIII wieku n.e. (to kultura Pueblo), ale też część na okres historyczny i pojawienie się na tych terenach grup Indian Nawaho i Ute. Malowidła i wyryte na ścianach kanionów i głazach petroglify przedstawiają głównie motywy geometryczne, spirale (często był to symbol migracji), koncentryczne koła (wiązane z obserwacjami astronomicznymi i źródłami wody), symbole klanowe, jak na przykład stylizowana łapa niedźwiedzia; do dzisiaj klan (ród) niedźwiedzia jest jednym z najpotężniejszych w różnych plemionach z południowego zachodu. Przedstawienia te obejmują też postacie szamanów i wojowników, rozbudowane sceny batalistyczne oraz polowania na zwierzęta (głównie jelenie, górskie owce, ale też bizony). Na niemal każdym panelu z indiańską sztuką naskalną znajdują się też ślady wandalizmu (często w USA nazywanego teraz współczesnym graffiti), czyli daty, inicjały, imiona i nazwiska osadników, podróżników odwiedzających te stanowiska od końca XIX wieku oraz kowbojów wypasających i przepędzających przez te tereny bydło.

Najdłuższa taka galeria, której badania zostały zapoczątkowane przez polski zespół, to ściana skalna o długości 126 metrów i w całości pokryta petroglifami z różnych epok. W niedalekiej odległości polski zespół odkrył także trzy inne stanowiska z ogromnymi panelami ze sztuką naskalną, nieznanymi zupełnie wcześniej badaczom amerykańskim i nauce w ogóle. Ich szczegółowa analiza ma być prowadzona m.in. w ramach kolejnego grantu z NCN. Sam region Utah i Kolorado został kiedyś nazwany przez National Geographic „Dzikim Luwrem”, głównie ze względu na nagromadzenie przedstawień sztuki naskalnej.

Część działań projektu prowadzona jest w ścisłej współpracy z badaczami amerykańskimi z Crow Canyon Archaeological Center i Anasazi Heritage Center, m.in. jeśli chodzi o badania archeologiczne, dendrochronologiczne, geodezyjne i geofizyczne, ale też bardziej szczegółowe analizy sieci osadniczej skalnych osad i wież oraz otaczającego ich krajobrazu, m.in. płaskowyżów i gór (najwyższy wierzchołek w okolicy 50-60 kilometrów to Sleeping Ute Mountain, który wznosi się na wysokość 2996 metrów n.p.m., a położony jest zaledwie około 4-5 kilometrów od badanych osad). Te ostatnie analizy prowadzone są z badaczami i studentami z Maryland Institute College of Art (MICA), także pod kątem prób rekonstrukcji starożytnego krajobrazu i wzajemnych relacji pomiędzy stanowiskami. Jeden z kolejnych celów projektu to rekonstrukcja wzajemnych zależności pomiędzy lokowaniem osad, architekturą, sztuką naskalną i otaczającym krajobrazem.

Niezwykle cenna jest także zapoczątkowana w 2016 roku współpraca ze współczesnymi Indianami Hopi z północnej Arizony, bezpośrednimi potomkami badanej przez Polaków starożytnej kultury Pueblo, pod kątem informacji, które wciąż istnieją w indiańskiej tradycji ustnej przekazywanej z pokolenia na pokolenie i odnoszącej się do badanych przez nas terenów. Nasi konsultanci są pracownikami Hopi Cultural Preservation Office, a konsultacje objęły znaczenie funkcji poszczególnych budynków (głównie wież i kręgów kamiennych, tzw. shrines ), jak też ikonografię sztuki naskalnej i relacje pomiędzy krajobrazem i starożytnymi stanowiskami. Podczas konsultacji w terenie indiańscy konsultanci opisywali i wyjaśniali także działanie napotykanych po drodze różnych roślin stosowanych po dziś dzień w ich diecie, a także medycynie i ziołolecznictwie.

Początek badań Instytutu Archeologii UJ na Południowym Zachodzie USA to 2005 rok, co wiązało się m.in. z przygotowywaniem pracy doktorskiej przez autora niniejszego tekstu i uczestnictwem w badaniach terenowych prowadzonych przez archeologiczne misje amerykańskie oraz samodzielnych, jak też w kwerendach bibliotecznych i studiach uniwersyteckich. Rozwinięciem pewnych tez i pytań badawczych z doktoratu było rozpoczęcie (zgodnie z sugestią recenzenta pracy doktorskiej, prof. Williama D. Lipe’a) projektu badawczego, który miałby zbadać słabo naświetlone zagadnienia funkcjonowania jednego z największych zespołów osad kultury Pueblo, datowanego na niezwykle ciekawy okres zawirowań środowiskowych, kulturowych i społecznych w XIII wieku n.e.

Projekt, który rozpoczął się w 2011 roku, mógł zaistnieć i działać dzięki wsparciu finansowemu kolejnych dziekanów Wydziału Historycznego UJ, dyrekcji Instytutu Archeologii UJ, Konsulatu Generalnego Stanów Zjednoczonych w Krakowie, firm Air Liquide i Krajowa Spółka Cukrowa SA oraz partnerów amerykańskich, Anasazi Heritage Center (US Bureau of Land Management) oraz Crow Canyon Archaeological Center. W latach 2014-2017 badania finansowane były głównie ze środków Narodowego Centrum Nauki (grant 2013/11/D/HS3/01879), a kontynuacja i rozwinięcie badań jest prowadzone w ramach grantu NCN SONATA BIS (2017/26/E/HS3/01174).