W grudniu 2017 r. na łamach „Forum Akademickiego” (12/2017) ukazało się opracowanie prof. Andrzej Pilca, w którym autor przedstawił analizę naukometryczną dorobku Instytutu Farmakologii PAN, jednej z pięciu jednostek Wydziału Nauk Medycznych Polskiej Akademii Nauk. Godzi się przypomnieć, że Wydział Nauk Medycznych PAN powstał w 1957 r, a w jego ramach znalazło się wówczas pięć placówek naukowych. Należały do nich: Zakład Patomorfologii (prof. Ludwik Paszkiewicz), Zakład Histologii Układu Nerwowego (prof. Adam Opalski i prof. Ewa Osetowska), Zakład Chirurgii Doświadczalnej (prof. Jan Nielubowicz), Zakład Neurochirurgii (prof. Lucjan Stępień) oraz Zakład Fizjologii (prof. Franciszek Czubalski, prof. Włodzimierz Missiuro). Jednostki te weszły w skład powołanego w 1967 roku Centrum Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej PAN, które w 1983 roku zostało przekształcone w Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej PAN. Dla uhonorowania wielkich zasług wieloletniego dyrektora Instytutu, prof. Mirosława Mossakowskiego, w 2002 r., rok po jego śmierci, przyjęto nazwę Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej im. M. Mossakowskiego PAN.

Obecnie w Instytucie jest zatrudnionych 184 naukowców. Od momentu powstania placówki badacze opublikowali 4195 prac, które były cytowane 44500 razy (średnia cytowań na publikację wynosi 10,69, a indeks Hirscha 76 (styczeń 2018). Wśród opublikowanych prac są 3473 artykuły oryginalne, 281 publikacji przeglądowych, pozostałe prace mają charakter monografii, streszczeń konferencyjnych, not, listów itd. Zdecydowaną większość artykułów (3894) opublikowano w języku angielskim, 295 po polsku, 5 po niemiecku i 1 w języku francuskim. W ciągu 50 lat istnienia Instytut zachowywał interdyscyplinarny charakter badań naukowych, a jego publikacje swoim zakresem obejmują następujące dziedziny: medycyna (2500 publikacji), biochemia i biologia molekularna (1500), neuroscience (1100), farmakologia, toksykologia i farmacja (450), chemia (222).

W analizie naukometrycznej dorobku Instytutu brano pod uwagę zmiany jego nazwy i wykorzystano dwie bazy Web of Sci Core Collection oraz Scopus. Baza WoS obejmuje swoim zasięgiem wcześniejsze publikacje Instytutu. Według tej bazy dwie najstarsze publikacje powstały w 1967 roku i są to prace opublikowane w USA: Emmart EW; Mossakowski MJ: „General and Comparative Endocrinology”, 9/3 p. 39, cytowana 36 razy, oraz Mossakowski MJ; Long DM; Myyers RE i wsp.: „Journal of Neuropathology and Experimental Neurology”, 27/3 p.50, 1968, cytowana 51 razy. W grupie najstarszych prac uwagę zwracają dwa artykuły pary autorskiej Karczewski W., Widdicombe JG opublikowane w 1969 w „Journal of Physiology London” (201/2 p. 271, oraz 201/2 p. 293, cytowane odpowiednio 110 i 81 razy). Obydwie prace, których wyniki znalazły miejsce w podręcznikach fizjologii, wskazują na znaczenie nerwu błędnego w regulacji oddychania. Należy zaznaczyć, że badania przedstawione w obu pracach zapewniły prof. Witoldowi Karczewskiemu stałe miejsce w historii badań nad regulacją oddychania. W okresie transformacji ustrojowej profesor był przewodniczącym Komitetu Badań Naukowych i stworzył pierwszy w kraju system grantowy.

Natomiast prowadząc analizę publikacji wchodzących w skład Indexu Hirscha na podstawie bazy Scopus, otrzymujemy następujące wyniki: na 74 publikacje 62 prace są oryginalnymi opracowaniami, 9 to prace przeglądowe. W 34 pracach autorzy z Instytutu odgrywają wiodącą rolę, natomiast współautorzy tych publikacji pochodzą z wielu ośrodków krajowych i zagranicznych (z Polski – 74, z USA – 24, z Wielkiej Brytanii - 19, z Niemiec – 12). Prace te opublikowane były w wiodących światowych periodykach naukowych. Ich zestawienie przedstawiono w Tabeli 1. Dane te są dowodem wysokiego poziomu naukowego uczonych i ich uznania na świecie.

Zgodnie z bazą Scopus najstarsza praca Instytutu pochodzi z 1969 r. Jej autorami byli Kamieniecka Z. i Ostenda M. Opublikowana została w „Journal of the Neurological Sciences”, 9(2), pp. 347-359. Cytowana 3 razy.

Najstarsza wysoko cytowana publikacja powstała w roku 1977. Jest to praca Olszewskiego i wsp. opublikowana wspólnie z badaczami norweskimi w „Acta Physiologica Scandinavica” (99/2 p. 149-155, cytowana 99 razy). Był to pionierski artykuł zwracający uwagę na rolę układu limfatycznego w zachowaniu homeostazy, a przedstawione w nim wyniki stanowią kanon tworzącej się w tym okresie nowej dyscypliny - limfologii, której jednym z głównych animatorów był prof. W. Olszewski.

W całym analizowanym okresie najstarszą pracą przeglądową pochodzącą z Instytutu jest opracowanie J. Staszewskiej-Barczak i Vane JR, opublikowane w „Clinical and Experimental Pharmacology and Physiology” (Suppl 2, 1975, 71-78). Praca ta uzyskała 26 cytowań.

Trzy najczęściej cytowane prace przeglądowe

Najczęściej cytowaną pracą przeglądową jest opracowanie Klionsky’ego, którego współautorem jest B. Pająk, przedstawiające wytyczne stosowania i interpretacji oznaczeń służących do monitorowania autofagii („Autophagy”, 2016, 21/1, 1-222). Praca ta była cytowana 439 razy.

Praca autorstwa J. Albrechta i M.D. Norenberga opisująca hipotezę konia trojańskiego w neurotoksyczności amoniaku („Hepatology”, 2006, 44/4, 788-794) uzyskała 255 cytowań, natomiast opracowanie C.E. Teunissena, którego współautorem jest K. Rejdak, dotyczyło ujednolicenia zasad pobierania i przechowywania (biobanking) płynu rdzeniowo mózgowego („Neurology”, 2009, 73/22, 149-155) i miało 219 cytowań.

Trzy najczę ściej cytowane prace oryginalne

Wiodącym autorem dwóch najczęściej cytowanych prac jest prof. Marek Radomski, światowej sławy farmakolog prowadzący badania nad hamowaniem agregacji płytek krwi. Był pracownikiem Instytutu i w 2002 roku otrzymał w nim tytuł profesora. Pierwsza z tych prac dotyczyła roli tlenku azotu w regulacji procesów agregacji płytek (uzyskała 1054 cytowania), natomiast w drugiej pracy opisano wpływ glukokortykoidów na ekspresję syntazy tlenku azotu w śródbłonku naczyniowym (1052 cytowania). Obie prace opublikowano w „Proc Nat. Acad Sci of the USA”.

W trzeciej najczęściej cytowanej pracy zostały opisane warianty genów związanych z chorobą Alzheimera („Nature Genetics”, 2011, 43/4. 429–831 cytowań). Współautorem tego opracowania jest prof. Maria Barcikowska, obecny dyrektor Instytutu. W tym miejscu podkreślić należy olbrzymie zasługi prof. Barcikowskiej w badaniach nad zaburzeniami otępiennymi. Opublikowała 158 prac (PubMed) o sumarycznym IF = 340,709, cytowanych 2469 razy. (IH = 29). Jest ona założycielem i członkiem zarządów wielu towarzystw naukowych w tym Polskiego Towarzystwa Osób z Chorobą Alzheimera. Wszystko to razem sprawia, że prof. Barcikowska jest uznanym na świecie autorytetem w dziedzinie chorób związanych z zaburzeniami poznawczymi.

Autorzy trzech lub więcej prac wchodzących w Indeks Hirscha

Są to naukowcy, którzy swoimi zainteresowaniami i badaniami wyznaczali często nowe kierunki badań (Tabela 2). Do autorów, o których wspomniano wyżej, należy dodać osoby: Jan Albrecht, twórca dobrze udokumentowanej hipotezy dotyczącej roli glutaminy i amoniaku w uszkodzeniu astrocytów w przebiegu encefalopatii wątrobowej (hipoteza „konia trojańskiego”); Irena Hausmanowa- Petrusewicz, światowej sławy neurolog, czołowa specjalistka w dziedzinie chorób nerwowo–mięśniowych; Krystyna Domańska–Janik, autorka wybitnych publikacji z zakresu neurochemii, neuropatologii molekularnej, niedokrwiennej encefalopatii, pionierka badań nad komórkami macierzystymi w Polsce; Jerzy Łazarewicz, wybitny neurochemik; Janusz Nauman, wybitny endokrynolog; Joanna B. Strosznajder, autorka fundamentalnych prac z zakresu wewnątrzkomórkowej transdukcji sygnału dotyczących mechanizmów starzenia się mózgu, chorób neurodegeneracyjnych i patologii niedokrwiennej.

Tematyka wiodących publikacji

W monografii Centrum Medycyny Doświadczalnej, opublikowanej w 1993 roku, prof. Mossakowski napisał: „Niezmiernie trudno jest mówić o definitywnym ukształtowaniu się problematyki badawczej placówki. Jest ono bowiem procesem ciągłym i niezmiernie dynamicznym, zmieniającym się pod wpływem zarówno uwarunkowań wewnętrzach i zewnętrznych…”. Wydaje się, że te słowa są aktualne. W instytucie następuje bowiem ciągły proces zmian strukturalnych i funkcjonalnych, wykraczających poza naturalne ruchy kadrowe.

Od początku istnienia Instytutu zainteresowania badawcze większości jego pracowników koncentrowały się wokół rozmaitych aspektów struktury, funkcji i patologii układu nerwowego, które ogólnie określa się jako neurobiologię. Znaczna część publikacji dotyczy zagadnień związanych z chorobami neurodegeneracyjnymi (choroby Alzheimera, Parkinsona, zaburzenia poznawcze, demencja, dystrofia mięśniowa, miopatie, neurodegeneracja) i niedokrwieniem mózgu. Inne zagadnienia dotyczyły neurotoksyczności wątrobowej, neurohormonalnej regulacji metabolizmu wysiłkowego, termoregulacji, choroby niedokrwiennej serca, cukrzycy itd. W latach 70. ubiegłego stulecia, dzięki swoim badaniom dotyczącym fizjologicznych podstaw wysiłków fizycznych, Instytut wpisał się w olbrzymie w tym czasie zainteresowanie tym tematem (liczne były publikacje w „Journal of Applied Physiology” i – pomimo niesprzyjającego klimatu politycznego – trwała współpraca z Amerykańską Agencją Astronautyczną NASA). Z drugiej strony w ostatnich latach prężnie rozwijają się nowe dyscypliny dotyczące np. badań nad komórkami macierzystymi.

Tabela IV. Publikacje Instytutu Medycyny Doświadczalnej I Klinicznej wchodzące do Indexu Hirscha. Wytłuszczono nazwiska autorów, będących pracownikami Instytutu.