„Pokolenia łączą się z sobą jak tryby – jedne odchodzą, a na ich miejsce zjawiają się nowe. Pierwsze przekazuje własne doświadczenia, a następne dziedziczą dorobek swoich poprzedników. Toczy się koło historii. W Polsce zapis historyczny przez długie wieki posiadał własną kulturalną ciągłość, która nigdy dotychczas nie została całkowicie zerwana” (Józef Godlewski, Na przełomie epok , Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1978). Tą konstatacją Józef Godlewski, przedstawiciel żmudzko-litewskiej linii szeroko rozgałęzionego rodu, wyręcza mnie we wstępnym przypomnieniu sensu przedstawiania tradycji rodzin inteligenckich, w których „ciągłość kulturalna”, zatem i naukowa, przetrwała próby jej zerwania i uparte zaprzeczenia, w zmieniających się nieraz dramatycznie warunkach.

* * *

Dziewiętnaste stulecie było tym czasem, kiedy formowały się w szlacheckich dworach (nie tylko, ale tam najczęściej) ambicje umysłowe oraz pragnienie poznawania świata szerszego niż granice dziedzicznych posiadłości i wyganiały młodych ludzi do uniwersyteckich miast.

Pierwszy

W położonym na ziemi kieleckiej Krasocinie przyszedł na świat w 1847 roku protoplasta uczonych Godlewskich, żeby już w tym pokoleniu przysporzyć nauce – uprawianej najczęściej na obczyźnie, lecz dla nieobecnej na mapie Polski i w jej imieniu – wielkiej miary zasług.

Gimnazjalną edukację rozpoczął w Kielcach, zakończył w Warszawie, po czym od roku 1863 studiował nauki przyrodnicze w Szkole Głównej i na uniwersytecie w Jenie, gdzie w roku 1872 uzyskał doktorat z filozofii, wcześniej uzupełniając studia w Würzburgu. Rok później Emil Godlewski był docentem UJ i kierownikiem Katedry Botaniki, następnie zaś objął Katedrę Chemii Rolnej i Fizjologii Roślin.

Przywiózł z zagranicznych uniwersytetów zainteresowanie nowymi ideami w tej ostatniej dziedzinie, żywo rozwijanej na zachodzie Europy i zaangażował się w ich szerzenie w polskich placówkach naukowych, ale także wśród adeptów studiów rolniczych, znając znaczenie tej wiedzy dla rolnictwa, a także przewidując przyszłe korzyści z jej stosowania.

Awanse naukowe zyskiwał szybko, zostając już w roku 1874 profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Lwowskiego i kierownikiem Katedry Botaniki w Dublanach, gdzie mieściła się słynna do dzisiaj rolniczo-leśno-weterynaryjna część kresowej uczelni. W roku 1878 Emil Godlewski był już profesorem zwyczajnym, ciągle dzieląc czas między różne placówki o profilu bardziej naukowym lub nastawionym bardziej na kształcenie światłych agronomów.

Dorobek naukowy uczonego pomnażał się o wyniki istotne dla rozwoju rolnictwa, choć nie zawsze dające się szybko stosować w praktyce. Prof. Godlewski zajmował się głównie szeroko rozumianą rolą dwutlenku węgla w biosyntezie, odkrywając nieznane wcześniej zależności, np. tę między stężeniem CO2 w atmosferze a jego przyswajaniem przez rośliny oraz wpływ na ten proces światła słonecznego. Badając gospodarkę wodną roślin sformułował własną teorię ruchu wody w ich tkankach, ogłaszając ją w roku 1884.

Swoimi pionierskimi w skali międzynarodowej pracami korygował, niekiedy obalał, długo uznawane przekonania. Rangę jego prac poświadcza m.in. honorowe członkostwo Akademii Francuskiej, przyznane w roku 1911. Summę osiągnięć badawczych zawarł w dwutomowym dziele Myśli przewodnie fizjologii roślin (1923-1933).

Jak większość uczonych jego pokolenia Emil Godlewski miał jasną wizję miejsca nauki w państwie, gdy będzie niepodległe, i jej zadań wobec społeczeństwa, toteż działał na polu organizacji nauki i integrowania środowiska akademickiego w dążeniu do bliższych i dalszych celów. Od 1887 roku związany z Akademią Umiejętności, został w roku 1918 jej wiceprezesem, by dokończyć kadencję już w powstałej rok później Polskiej Akademii Umiejętności. Podobnie było z funkcją dyrektora Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego, pełnioną dwukrotnie, w obu wcieleniach Akademii, a także przewodniczącego Komisji Fizjograficznej. W Drugiej Rzeczypospolitej prof. Godlewski został pierwszym dyrektorem Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach.

W spisanych biogramach i w żywych wspomnieniach potomków rodów uczonych nie spotykam pojęcia polityka naukowa, jakkolwiek o tym, co dzisiaj tak nazywamy, wiadomości jest dużo. Próbowałam się zastanowić nad tym brakiem i przychodzi mi do głowy wytłumaczenie, jak sądzę, prawdopodobne. Myślę mianowicie, że ludzie ożywieni patriotyzmem, zwłaszcza gdy mieli ojczyznę nie mając państwa, pojmowali (i praktykowali) politykę integralnie, jako tworzenie warunków do rozwoju wszystkich przejawów życia zbiorowego, bez sporów o hierarchię poszczególnych jego sfer, o to, które powinny być wspierane najpierw i więcej niż inne. Wiedzieli, że w niepodległej Polsce będą musieli zbudować i urządzić wszystko. Przygotowywali się do tego bez kłótni o kompetencje. Dlatego w świadectwach tamtej epoki tyle wspomnień o tym, jak uczeni brali osobistą odpowiedzialność np. za budowę kolei, odkładając na dalszy plan własne badania w tym zakresie. Emil Godlewski raz po raz odrywał się od mikroskopu i z laboratorium „wychodził w pole”, żeby nauczyć rolników nowszego uprawiania zbóż. Jednocześnie stymulował badania daleko wyprzedzające współczesne mu rolnictwo. Dzisiaj powiedzielibyśmy, że uprawiał politykę naukową w najlepszej wersji, bo z troską o równowagę między teorią i praktyką. Zmarł w roku 1930.

Emil Godlewski młodszy

Synowie uczonego przyrodnika rośli w domu, gdzie współistniały tradycje szlacheckie z kształtującym się etosem inteligenckim, a patriotyzm czerpał z obu tych źródeł gorliwość i zdolność rozpoznawania zadań.

Starszy, imiennik ojca, urodził się w roku 1875 w majątku koło Lwowa. Drogę naukową rozpoczął studiami medycyny i filozofii na Uniwersytecie Jagiellońskim, uzupełniając je, zgodnie z obyczajem i możliwościami, w Monachium, Koloszwarze i Neapolu, po czym wrócił do Krakowa, by w roku 1899 uzyskać doktorat wszech nauk lekarskich, w 1902 docenturę biologii ogólnej i embriologii, a w roku 1906 zostać profesorem UJ. Dwukrotnie (raz przez dwie kolejne kadencje), pełnił funkcję dziekana Wydziału Lekarskiego macierzystej uczelni. Od roku 1902 do wybuchu drugiej wojny światowej wykładał w UJ biologię ogólną, genetykę (wówczas specjalność „awangardową”) i embriologię, która stała się głównym polem badań prof. Godlewskiego juniora, i której przysporzył wiele znaczących wyników badań.

Pierwsza wojna światowa postawiła przed uczonym zadania praktyczne, stając się próbą zaangażowania patriotycznego. Został członkiem Książęco-Biskupiego Komitetu Pomocy i wraz z Leonem Marchlewskim (rektorem UJ w II RP), również należącym do tego grona, współtworzył sanitarne kolumny do transportu rannych i tymczasowe szpitale w małych miejscowościach blisko frontu. Poza lata wojny przedłużyła się akcja szczepień przeciwko chorobom zakaźnym: czerwonce, cholerze, ospie, durowi brzusznemu. W niepodległej Polsce został nadzwyczajnym komisarzem do walki z epidemiami (1920) gnębiącymi powojenną Europę.

W Zakopanem, zwanym (ze względu na położenie) „czwartą częścią Polski” w dobie rozbiorów, krakowski profesor zainicjował i współtworzył schronisko dla dzieci chorych na gruźlicę, szpital epidemiologiczny i łazienki miejskie. Nie wszystkie to jego inicjatywy i działania społeczne, a obok nich nieprzerwanym, choć spowalnianym przez historię, nurtem toczyły się badania naukowe wieńczone publikacjami.

Badania wczesnych stadiów rozwoju bezkręgowców przyniosły poznanie szeregu zjawisk istotnych także dla embriologii organizmów wyższych, umożliwiając dalsze kroki na drodze wiodącej do współczesnej genetyki.

Podobnie jak ojciec, działał aktywnie w organizacjach uczonych. Członkiem PAU i Towarzystwa Naukowego Warszawskiego był od 1918 roku. Należał także do Towarzystwa Naukowego we Lwowie i innych gremiów przedstawicieli uprawianych przezeń specjalności. Odwzorowaniem pojmowania powinności obywatelskich, zarazem uznania dla obywatelskich zasług, stał się wybór do Senatu RP w roku 1922. Emil Godlewski młodszy zmarł w roku 1944.

Trzeci profesor

Młodszy brat wybitnego embriologa, a najmłodszy syn pierwszego profesora w rodzie, Emila Godlewskiego, Tadeusz Franciszek Florencjusz, urodził się we Lwowie w roku 1878. W wieku dwudziestu jeden lat rozpoczął studia, jak brat i ojciec, w UJ na Wydziale Filozofii i dwa lata później (1899) opublikował pierwszą pracę naukową pt. O unoszeniu elektryczności przez parę . W następnym roku był już asystentem w Katedrze Fizyki, a po trzech latach uzyskał stopień doktora filozofii. Na politechnice w Sztokholmie, dokąd wyjechał po doktoracie na kilka miesięcy, opublikował kolejną pracę.

Główne zainteresowania Tadeusza Godlewskiego skrystalizowały się podczas pobytu w Montrealu (1904), gdzie pracował nad promieniotwórczością pod kierunkiem Ernesta Rutherforda (odkrywcy jądra atomowego, laureata nagrody Nobla). W niespełna pół roku napisał tam cztery prace, publikując je w czasopismach zagranicznych i w „Rozprawach Akademii Umiejętności”. Po powrocie uzyskał doktorat na Politechnice Lwowskiej. W roku 1910 został profesorem zwyczajnym.

Podczas pierwszej wojny światowej dwa lata pracował w Instytucie Radowym w Wiedniu. Powróciwszy w roku 1916 do Krakowa, kontynuował pionierskie prace nad promieniotwórczością w ciężkich warunkach braku podstawowej aparatury, co każe z uznaniem powiedzieć, że to właśnie prof. Godlewski zorganizował pierwsze w Polsce laboratorium do takich badań oraz wymienić jego odkrycie pierwiastka promieniotwórczego: aktynu X, który w dalszych analizach okazał się izotopem radu.

W pierwszym roku akademickim w Polsce niepodległej – 1918/1919 – został wybrany na rektora Politechniki Lwowskiej. Nie na długo, gdyż pracując w pomieszczeniu ogrzewanym starym niesprawnym piecem nabawił się przewlekłego zatrucia tlenkiem węgla i w lipcu 1921 roku zmarł w wieku czterdziestu trzech lat. Spoczywa na Cmentarzu Łyczakowskim.

Wzorem ojca i starszego brata udzielał się w środowisku AU, później PAU, Towarzystwie Naukowym we Lwowie, był członkiem założycielem Akademii Nauk Technicznych w Warszawie.

Naukową, przyrodoznawczą tradycję Godlewskich przedłużył jego starszy syn Henryk, profesor w Zakładzie Patologii PAN oraz Instytucie Przemysłu Farmaceutycznego, prezes Polskiego Towarzystwa Histochemików i Cytochemików. Biografie przedstawicieli rodu, od czterech pokoleń uczonego, są analogiczne, choć w istotnie różnych epokach.

Powtarzają się w nich podstawowe rysy tradycji, którą przypisujemy warstwie inteligencji: pasje intelektualne, gotowość działania dla wspólnych potrzeb, które się trafnie rozpoznaje, patriotyzm, o którym chcemy powiedzieć: rzeczowy, co nie obniża temperatury tej emocji.

* * *

W szeregu zapisanych w nauce i zasłużonych dla niej Godlewskich jest wszakże i humanista – z innej linii, ale pieczętujący się, jak wszyscy Godlewscy, herbem Gozdawa. Michał, urodzony w roku 1872 w Warszawie, przeżył ze swoim pokoleniem różne, jaskrawo odmienne epoki historyczne, obecny przez dużą część życia w dwu kulturach: polskiej i rosyjskiej. A była to obecność bardzo aktywna, od młodości, kiedy Michał Godlewski rozpoczął studia teologiczne w warszawskim seminarium, by je kontynuować w petersburskiej Akademii Duchownej, kończąc w roku 1901. Przez dwa następne lata studiował historię na uniwersytecie we Fryburgu. Święcenia kapłańskie otrzymał w Warszawie w roku 1900.

Trzy lata później ks. Michał Godlewski został profesorem nadzwyczajnym i objął w petersburskiej Akademii kierownictwo Zakładu Homiletyki. Później kierował Zakładem Historii Kościoła, wykładając oba te przedmioty w latach 1903-1917.

W Krakowie otrzymał tytuł profesora zwyczajnego w roku 1927 i odtąd wykładał w UJ historię nowożytną Kościoła Powszechnego, z przerwą wojenną, do roku 1951.

W dorobku ma m.in. książki Cesarz Aleksander I jako mistyk , Tragedia arcybiskupa Felińskiego , mowy z ważnych okazji (jak otwarcie pierwszego polskiego gimnazjum w Kijowie, złożenie w katedrze wawelskiej prochów Juliusza Słowackiego), studia literackie o Dantem i inne. Te przykłady z bogatej bibliografii pokazują rozległość horyzontów i zainteresowań.

I w Petersburgu, i w Krakowie należał do znaczących postaci elity kulturalnej. Zmarł w roku 1956, wzbogaciwszy naukową schedę rodu obfitującego w postaci modelowe dla etosu pierwszych pokoleń inteligentów. ?