Większość dóbr prawnych objętych ochroną prawa własności intelektualnej charakteryzuje się określoną wartością ekonomiczną. Prawo własności intelektualnej obejmuje ochroną prawną ogół przedmiotów niematerialnych, których wspólną cechą jest to, że są wytworem ludzkich myśli (mają charakter intelektualny). Wśród tych przedmiotów znajdują się różne rezultaty twórczości intelektualnej, będące wynikiem ludzkiej pracy o charakterze twórczym. Wyróżnia się tu twórczość: wynalazczą, racjonalizatorską, artystyczną i naukową. Rezultatami tej twórczości są m.in. wyniki prac badawczych. Nie ulega wątpliwości, że wyniki prac badawczych czy też badań naukowych mogą w pewnych sytuacjach przyjąć formę utworu podlegającego ochronie prawnoautorskiej. Wyniki prac badawczych mogą być bowiem rozwiązaniem naukowym o charakterze utworu naukowego, programu komputerowego bądź wydania naukowego lub krytycznego.

Proces komercyjnego (ekonomicznego) wykorzystania dobra prawnego określa się mianem komercjalizacji. Procesowi temu podlegają także dobra prawne chronione prawami własności intelektualnej, a w szczególności regulacjami prawa autorskiego. W literaturze komercjalizacja jest definiowana jako: działania związane z budowaniem modelu biznesowego technologii; kształtowanie procesu sprzedaży lub wdrożenia technologii na rynku; spowodowanie, że coś, co ma potencjalną wartość i zdolność do przynoszenia zysku, zostaje sprzedane. Pojęcie komercjalizacji zdefiniowane zostało w treści słowniczka ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym w art. 2 ust 1 pkt 35 i 36, przez co rozumie się komercjalizację bezpośrednią lub pośrednią. W treści wskazanego przepisu komercjalizacja bezpośrednia rozumiana jest jako sprzedaż wyników badań naukowych, prac rozwojowych lub know-how związanego z tymi wynikami albo oddawanie do używania tych wyników lub know-how, w szczególności na podstawie umowy licencyjnej, najmu oraz dzierżawy. Pojęcie komercjalizacji pośredniej określone zostało jako obejmowanie lub nabywanie udziałów lub akcji w spółkach w celu wdrożenia lub przygotowania do wdrożenia wyników badań naukowych, prac rozwojowych lub know-how związanego z tymi wynikami.

Szczególne zasady związane z komercjalizacją reguluje ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym. Zawiera ona szczególne regulacje art. 86e-86h dotyczące zasad komercjalizacji wytworów powstałych w ramach wykonywania przez pracownika uczelni obowiązków ze stosunku pracy. Jak wynika jednak z treści art. 86d wskazanej ustawy owe szczególne regulacje art. 86e-86h stosować należy jedynie do „badań naukowych będących wynalazkiem, wzorem użytkowym, wzorem przemysłowym lub topografią układu scalonego, wyhodowaną albo odkrytą i wyprowadzoną odmianą rośliny lub też prac rozwojowych (pojęcie prac rozwojowych zdefiniowane zostało w art. 2 pkt 4 u.z.f.n)”. A contrario z treści przywołanej normy wyprowadzić należy wniosek, że szczególne zasady komercjalizacji wskazane w art. 86e-86h ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym nie odnoszą się do wyników badań naukowych będących utworami chronionych przepisami ustawy o prawie autorskiego i prawach pokrewnych.

Komercjalizacja badań stanowiących utwory (a niestanowiących jednocześnie innych kategorii praw własności intelektualnej, np. wynalazku, wzoru użytkowego, wzoru przemysłowego lub topografii układu scalonego, wyhodowanej albo odkrytej odmiany rośliny lub prac rozwojowych) może być realizowana jedynie na podstawie regulacji ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, a w szczególności treści jej art. 12 i 14 oraz pozostających w związku z tymi regulacjami, uchwalonych na podstawie art. 86 c ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym, regulaminów zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi oraz prawami własności przemysłowej i zasadami ich komercjalizacji.

Zakres uprawnień instytucji naukowej do utworu stworzonego przez jej pracownika

Mając na uwadze treść regulacji ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, uprawnienia instytucji naukowej do utworu stworzonego przez jej pracownika będą zależeć od tego, czy stworzony przez pracownika uczelni w wyniku wykonywania obowiązków pracowniczych utwór będzie zakwalifikowany jako: I. utwór naukowy, II. utwór niebędący utworem naukowych lub III. tzw. szczególny rodzaj utworu (program komputerowy, utwór audiowizualny, baza danych czy też przedmiot praw pokrewnych).

Zakwalifikowanie utworu stworzonego przez pracownika instytucji naukowej do kategorii „utworów naukowych” ma taki skutek, że do opisu konsekwencji prawnych stworzenia takiego dzieła przez pracownika zastosowanie będzie miał art. 14 pr. aut. nie zaś art. 12 pr. aut. Powszechnie przyjmuje się w piśmiennictwie, że art 14 pr. aut. jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 12 pr. aut. Regulacja zawarta w treści art. 14 pr. aut. dotyczy jedynie pewnej kategorii utworów pracowniczych, stworzonych przez pracowników zatrudnionych przez instytucje naukowe, kategorią tą są jedynie takie dzieła, którym przypisać można walor „utworu naukowego”. Z powyższego wynika więc, że do relacji pracownik – instytucja naukowa, gdy doszło do stworzenia tzw. utworu naukowego, stosować należy art. 14 pr. aut.; do relacji pracownik – instytucja naukowa, gdy doszło do stworzenia utworu niemającego cech utworu naukowego, stosować należy art. 12 pr. aut. W świetle poglądów doktryny prawa przez utwór naukowy rozumieć należy dzieło spełniające ogólne przesłanki ochrony prawnoautorskiej, które cechuje ponadto to, że jest ono rezultatem działalności badawczej, przedstawia wycinek istniejącej rzeczywistości oraz ustala przyczyny i skutki zjawisk przyrodniczych i społecznych.

Z treści art. 14 pr. aut. wynikają następujące uprawnienia dla instytucji naukowej:

– prawo pierwszeństwa do opublikowania utworu naukowego stworzonego przez pracownika instytucji naukowej, stworzonego w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy;

– prawo do korzystania bez odrębnego wynagrodzenia z materiału naukowego zawartego w utworze stworzonym przez pracownika instytucji naukowej w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy;

– prawo do udostępniania utworu osobom trzecim pod warunkiem, że takie udostępnianie wynika z przeznaczenia utworu uzgodnionego pomiędzy stronami umowy.

Trzy modele komercjalizacji praw autorskich na uczelni

Bardzo istotne znaczenie ma fakt, że art. 14 pr. aut. ma charakter względnie obowiązujący. Opisane w tym przepisie uprawnienia instytucji naukowej mogą być więc zmodyfikowane przez porozumienia stron umowy (pracownika i instytucję naukową). Konstrukcja wskazanego przepisu umożliwiła ukształtowanie się w praktyce trzech modeli kształtowania polityki uczelni w zakresie komercjalizacji praw autorskich jej pracowników. Wyróżnić można tu tzw. model zamknięty, otwarty lub półotwarty. W modelu zamkniętym uczelnia tak kształtuje umowy zawierane z osobami świadczącymi swą pracę na jej rzecz, aby nabyć prawa wyłączne do rezultatów pracy intelektualnej tych osób. W modelu otwartym instytucja naukowa zawiera w umowach ze swoimi pracownikami wyraźne oświadczenie, iż rezygnuje z uprawnień, które płyną na jej rzecz z treści art. 12 pr. aut lub art. 14 pr. aut. W modelu pośrednim (półotwartym) umowy kształtowane są w taki sposób, by majątkowe prawa autorskie do utworów stworzonych przez pracownika w ramach obowiązków pracowniczych przysługiwały twórcy – pracownikowi, z takim jednak zastrzeżeniem, by pracownik zobowiązany był realizować inne obowiązki wskazane w umowie, np. obowiązek podawania w treści swej publikacji miejsca swego zatrudnienia (tzw. afiliacja).

Swobodnej komercjalizacji dokonywanej przez instytucje naukowe podlegać mogą jedynie te utwory, które nie mają charakteru dzieł naukowych. Komercyjna eksploatacja dzieł naukowych przez instytucje naukowe jest w świetle art. 14 pr. aut. dopuszczalna, o ile taki rodzaj eksploatacji utworu (taki rodzaj udostępniania) wynika z uzgodnionej pomiędzy uczelnią a pracownikiem umowy. Dopuszczalna jest jednak swego rodzaju „wewnętrzna” komercjalizacja „informacji” czy też „wiedzy” zawartej w utworach naukowych. Jak wskazano wyżej, art. 14 pr. aut. daje instytucjom naukowych prawo do korzystania bez odrębnego wynagrodzenia z materiału naukowego zawartego w utworze stworzonym przez pracownika instytucji naukowej w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy.

Konstrukcja prawna art. 14 pr. aut., podobnie jak art. 12 pr. aut., daje możliwość swobodnego kształtowania polityki polskich instytucji naukowych w zakresie komercjalizacji praw autorskich do utworów stworzonych przez ich pracowników. Analiza obowiązujących regulaminów zarządzania prawami autorskimi pozwala stwierdzić, że nastąpiło wyraźne zróżnicowanie reżimów prawnych różnych kategorii utworów w zależności od tego, czy stanowią one utwory pracownicze o charakterze utworów naukowych, utwory inne niż naukowe, programy komputerowe, utwory audiowizualne, bazy danych czy przedmioty praw pokrewnych. W odniesieniu do utworów naukowych większość z uczelnianych regulaminów zarządzania prawami autorskim powtarza regulację zawartą w art. 14 pr. aut., pozwalając uczelni na korzystanie z naukowych utworów pracowniczych w zakresie, jaki nakreśla treść art. 14 pr. aut. W odniesieniu do utworów pracowniczych innych niż naukowe regulaminy deklarują, iż autorskie prawa majątkowe do nich nabywa uczelnia, powyższa zasada obowiązuje także w odniesieniu do programów komputerowych, utworów audiowizualnych, baz danych czy przedmiotów praw pokrewnych.