Z poczynionych przeze mnie obserwacji wynika, że wprowadzona na podstawie ustawy z dnia 11 września 2015 r. o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy o grach hazardowych (Dz. U. z 2015 r. poz. 1639) nowelizacja ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r. dotycząca dozwolonego użytku utworów osieroconych (art. 355-359), która weszła w życie 20 listopada 2015 r., budzi wciąż wiele wątpliwości praktycznych. Konieczność stosowania nowo wprowadzonych do prawa autorskiego regulacji prawnych dotyczących dzieł osieroconych w warunkach uniwersyteckich pojawia się m.in. wtedy, gdy istnieje potrzeba eksploatacji dzieł naukowych nieżyjących już autorów, a ustalenie ich spadkobierców nastręcza wiele problemów.

W pierwszej kolejności warto sobie uświadomić, w jakich okolicznościach przepisy o dozwolonym użytku dzieł osieroconych znajdą zastosowanie w warunkach funkcjonowania uczelni.

Podstawową zasadą prawa autorskiego jest to, że dopóki nie wygasły autorskie prawa majątkowe do utworu, jakakolwiek jego eksploatacja (np. jego całościowe lub częściowe publikowanie lub rozpowszechnianie w oryginale lub tłumaczeniu) może się odbywać w dwóch przypadkach: po zawarciu z twórcą lub jego następcami prawnymi (np. spadkobiercami) stosownej umowy lub na podstawie jednego z przepisów ustawy o dozwolonym użytku (od art. 23 do art. 35). Tego rodzaju eksploatacja może się odbywać legalnie, oczywiście gdy dokonywana jest z poszanowaniem autorskich praw osobistych twórcy, o których mowa w art. 16 prawa autorskiego.

W praktyce działalności uniwersyteckiej, w bardzo wielu sytuacjach eksploatacja cudzych utworów, w tym także utworów naukowych, będzie przebiegała bez konieczności zawierania umów z twórcami lub ich następcami prawnymi, na podstawie jednego z przepisów o dozwolonym użytku. W praktyce będzie to najczęściej art. 29, dotyczący dozwolonego prawa cytatu lub art. 27 prawa autorskiego.

Pierwszy z wymienionych przepisów stanowi, że w utworach stanowiących samoistną całość wolno przytaczać urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu – takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie – albo prawami gatunku twórczości. Art. 27 prawa autorskiego reguluje natomiast zakres dozwolonego użytku utworów przez szkoły wyższe i inne instytucje naukowe. Przepis ten stwierdza, że instytucje oświatowe, uczelnie oraz jednostki naukowe, na potrzeby zilustrowania treści przekazywanych w celach dydaktycznych lub w celu prowadzenia badań naukowych, mogą korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz zwielokrotniać w tym celu rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów.

Wolno dużo, ale…

Na podstawie wskazanego wyżej przepisu wyliczone w nim instytucje naukowe mogą bez zgody twórcy oraz bez zapłaty wynagrodzenia korzystać z już rozpowszechnionych utworów, o ile są one wykorzystywane w celach dydaktycznych lub do prowadzenia własnych badań. Dla przykładu, na podstawie art. 27 wolno w ramach pracy na uczelni utrwalić opublikowany utwór i odtworzyć go podczas zajęć dydaktycznych, wolno również skopiować opublikowany drobny utwór literacki lub fragment większego dzieła i rozdać jego kopie studentom, odtwarzać w trakcie zajęć filmy lub muzykę, podobnie wolno wykonać dzieło muzyczne, dramatyczne, choreograficzne pod warunkiem, że odbywa się to w celach dydaktycznych lub w celu prowadzenia badań naukowych. Należy zaznaczyć jednak, że znaczące ograniczenie swobody dozwolonego użytku ustawodawca wprowadził w zakresie udostępniania utworów przez szkoły wyższe w Internecie. W przypadku publicznego udostępniania w Sieci bezumowne korzystanie z utworu przez instytucję naukową jest dopuszczalne jedynie wtedy, gdy odbywa się wyłącznie dla ograniczonego kręgu osób uczących się lub prowadzących badania.

Z przytoczonej regulacji prawnej wynika więc, że gdy pojawia się konieczność rozpowszechnienia przez uczelnię (jej pracowników) większych utworów w całości (także ich opracowania, np. tłumaczenia) lub publicznego udostępnienia utworów w Sieci dla nieograniczonego kręgu odbiorców, niezbędne staje się zawarcie stosownej umowy z podmiotem uprawnionym z tytułu autorskich praw majątkowych, którym może być twórca, jego spadkobiercy lub nabywca praw (np. wydawnictwo, które nabyło autorskie prawa majątkowe do utworu).

Wskazane wyżej akty eksploatacji utworów są konieczne m.in. we wszelkiego rodzaju sytuacjach, w których uczelnia pragnie dokonać działań mających na celu digitalizację, zachowywanie, konserwację i udostępnianie zasobów dziedzictwa kulturowego i naukowego znajdującego się w jej zasobach. Problematyka ta często związana jest więc m.in. z budową repozytoriów uniwersyteckich, z realizacją różnego rodzaju grantów naukowych związanych z zachowaniem dziedzictwa naukowego i kulturowego lub z chęcią zwykłego udostępniania utworów do celów dydaktycznych (np. w ramach e-learningu).

Trudności przy tego rodzaju przedsięwzięciach podejmowanych przez uczelnię lub jej pracowników mogą polegać bądź na niemożności zidentyfikowania uprawnionego, bądź na istnieniu przeszkód, które uniemożliwiają określenie miejsca pobytu ustalonych osób uprawnionych. Konsekwencją jest niemożność uzyskania zgody na korzystanie z utworu, co oznacza w praktyce zablokowanie możliwości legalnego korzystania z tego typu utworów. Problemy z ustaleniem i odnalezieniem podmiotów uprawnionych mogą dotyczyć nie tylko utworów objętych ochroną autorskich praw majątkowych, lecz także przedmiotów praw pokrewnych. Dlatego regulacje dotyczące utworów osieroconych mają zastosowanie również do artystycznych wykonań, fonogramów, wideogramów, nadań programów, a także do pierwszych wydań oraz wydań naukowych i krytycznych. W przypadku, gdy wiadomo, że autorskie prawa majątkowe do utworu nie wygasły, gdyż nie upłynęło jeszcze 70 lat od chwili śmierci twórcy lub ostatniego ze współtwórców, nie można jednak ustalić osób lub instytucji, które stały się uprawnione z tytułu majątkowych praw, zastosowanie znaleźć powinny wskazane powyżej przepisy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych o dozwolonym użytku utworów osieroconych.

Utwory osierocone

Obowiązujące w Polsce od 20 listopada 2015 r. nowe przepisy prawa autorskiego pozwalają dokonać eksploatacji tego rodzaju utworów, do których uprawnieni nie zostali ustaleni lub odnalezieni pomimo przeprowadzenia starannych poszukiwań. Tę kategorię utworów ustawodawca nazywa mianem utworów osieroconych.

Ustawa o prawie autorskim w treści art. 355 precyzyjnie określa kategorie podmiotów mogących korzystać z dzieł osieroconych na podstawie dozwolonego użytku, kategorie i rodzaje dzieł osieroconych, których może dotyczyć korzystanie na podstawie dozwolonego użytku. Określa też cele, w jakich może się odbywać korzystanie z utworów osieroconych przez uprawnione instytucje oraz pola eksploatacji, na których wolno korzystać z dzieł osieroconych.

Wśród podmiotów uprawnionych do korzystania z takich dzieł wyliczone zostały m.in. instytucje oświatowe, uczelnie oraz instytuty badawcze. Podmioty te mogą korzystać z utworów osieroconych jedynie na określonych, wyraźnie wyliczonych w ustawie polach eksploatacji, którymi są: zwielokrotnianie utworów (np. wytwarzanie egzemplarzy utworów techniką drukarską, zapisu magnetycznego lub cyfrową) oraz udostępniania tych utworów publicznie w taki sposób, aby każdy mógł mieć do nich dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym (np. w Internecie). Nie jest wykluczone prawo uczelni do osiągania przychodów z tytułu korzystania z utworów osieroconych, wynikające np. ze sprzedaży wytworzonych techniką drukarską egzemplarzy utworów. Korzystanie z utworów osieroconych powinno się odbywać w ramach celów statutowych uprawnionej instytucji i dotyczyć m.in. ochrony i odnowy zbiorów oraz ich udostępniania w celach kulturalnych, edukacyjnych lub naukowych.

Jeśli chodzi zaś o kategorie i rodzaje dzieł osieroconych, których może dotyczyć korzystanie na podstawie dozwolonego użytku, to są nimi utwory opublikowane w książkach, dziennikach, czasopismach lub innych formach publikacji drukiem, utwory audiowizualne, a także zamówione lub włączone do utworów audiowizualnych lub utrwalone na wideogramach oraz utwory utrwalone na fonogramach. Z kategorii dzieł osieroconych wyłączone zostały samodzielne utwory plastyczne i fotograficzne. Mogą być one eksploatowane w omawianej postaci tylko wtedy, gdy zostały inkorporowane do innych publikacji np. jako ilustracje lub zdjęcia w książce lub czasopiśmie).

Poszukiwanie uprawnionych

Eksploatacja utworu osieroconego może nastąpić tylko pod warunkiem przeprowadzenia tzw. starannych poszukiwań każdego z uprawnionych. Sposób, w jaki owe staranne poszukiwania powinny być przeprowadzone, reguluje rozporządzenie ministra kultury i dziedzictwa narodowego z dnia 23 października 2015 r. (Dz.U.2015.1823) w sprawie wykazu źródeł, których sprawdzenie jest wymagane w ramach starannych poszukiwań uprawnionych do utworów i przedmiotów praw pokrewnych, które mogą być uznane za osierocone, oraz sposobu dokumentowania informacji o wynikach starannych poszukiwań. W rozporządzeniu wskazano, jakie bazy danych oraz jakie podmioty powinny być zweryfikowane w celu uzyskania informacji na temat podmiotów uprawnionych z tytułu praw autorskich, wskazano także sposób dokumentowania przeprowadzonych badań oraz sposób sporządzenia protokołu dokumentującego opis prowadzonych czynności. Podmioty chcące korzystać z dzieł osieroconych mogą samodzielnie przeprowadzić poszukiwania albo zlecać ich przeprowadzenie osobie trzeciej, np. organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi. Przed rozpoczęciem korzystania z utworu osieroconego powinno nastąpić zgłoszenie podmiotu chcącego rozpocząć korzystanie z utworu osieroconego do ministra kultury i dziedzictwa narodowego, który dokonuje rejestracji tego podmiotu w bazie utworów osieroconych prowadzonej przez Urząd Harmonizacji Rynku Wewnętrznego (OHIM) w ramach europejskiego obserwatorium do spraw naruszeń praw własności intelektualnej.

W sytuacji, gdy do instytucji eksploatującej utwór osierocony zgłosi się podmiot uprawniony, któremu przysługują autorskie prawa majątkowe do utworu uznanego za osierocony, będzie mógł on żądać od podmiotu, który wpisał ten utwór do bazy danych prowadzonej przez Urząd Harmonizacji Rynku Wewnętrznego stwierdzenia wygaśnięcia statusu utworu osieroconego w zakresie, w jakim wykaże przysługujące mu prawa do tego utworu. Oceny tego, czy jego żądanie jest uzasadnione, będzie dokonywać podmiot korzystający. Z chwilą zamieszczenia informacji o stwierdzeniu wygaśnięcia statusu utworu osieroconego w bazie OHIM ustanie dopuszczalność korzystania z tego utworu na podstawie dozwolonego użytku. Gdy mimo uzasadnionego zgłoszenia podmiotu uprawnionego instytucja korzystająca nie zaprzestanie eksploatacji utworu, uprawnionemu przysługiwać będą roszczenia cywilnoprawne przewidziane ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych.