Zanim powołano Fundację Narodową „Zakłady Kórnickie”, przez sto lat gromadzili środki i zbiory Działyńscy i Zamoyscy. Adam Tytus hr. Działyński lokował w Kórniku zbiory biblioteczne i archiwalne oraz prowadził działalność wydawniczą. Już w roku 1829 opublikował „Pamiętnik Kilińskiego”, a w 1852 uruchomił wydawnictwo źródłowe „Acta Tomiciana”. Tomy drukowano w 200 egzemplarzach, rozprowadzając je w części jako darowizny. W pałacu poznańskim uruchomił hr. Działyński wykłady uczonych (1841-1843) – namiastkę uniwersytetu polskiego, którego powołanie usiłował przeprowadzić na forum parlamentarnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego. Zbudował w Kórniku bibliothecam patriam – od 1840 roku zatrudnił kustosza, Kajetana Wincentego Kielisińskiego. Ten porządkował zbiory poprzez nadanie sygnatur. Niezbyt liczne zbiory (w 1850 roku liczyły tysiąc rękopisów oraz 25 tys. woluminów) miały unikalny charakter. Od 1869 roku prace bibliotekarskie podjął Zygmunt Celichowski, pracował do 1923 roku. Zbiory kórnickie odziedziczył i pomnożył Jan Kanty hr. Działyński (1861). Powołał też muzeum broni i waz antycznych oraz uruchomił badania drzewostanów. Wspierał zasiłkami uczonych, inicjował towarzystwa oraz działalność wydawniczą. Nakładem Biblioteki Kórnickiej ukazały się w latach 1874-1880 32 woluminy. Na działalność wydawniczą hr. Działyński przeznaczył około 110 tys. talarów, a niewiele więcej na pomoc powstaniu styczniowemu. Powiększył zbiory kórnickie o 479 rękopisów, 2428 starodruków oraz 4 tys. woluminów. Wspieranie nauk, a zwłaszcza Towarzystwa Nauk Ścisłych w Paryżu, oraz rozbudowa kolekcji kórnickiej wymuszały korzystanie z pożyczek, a w konsekwencji i powstanie długów. Gdy umierał, obciążenia i długi sięgały kwoty 88 801 talarów (z pożyczkami Ziemstwa Kredytowego – 249 401 talarów). Wartość spadku oszacowano na 1055 257 talarów. Wśród długów były zobowiązania do spłaty 16 tys. talarów kosztów wydawniczych. Dobra kórnickie pozostawione w spadku liczyły 9923 ha (każdy hektar wart był ówcześnie 240 talarów). Z mocy prawa matka, Celestyna, otrzymywała jedną trzecią spadku, a żona Izabela – szóstą część. Reszty hr. Działyński nie dzielił, chcąc zachować majątek dla narodu.

Zbiory kórnickie w postaci rękopisów, inkunabułów, ksiąg, miedziorytów, sztychów, rycin, albumów, monet, druków ulotnych i dokumentów przetrwały sekwestry pruskie w okresie powstań narodowych. Majątkami ziemskimi administrowano tak, by „oszczędność zaprowadzić jak największą we wszystkich wydatkach, które krajowi i rzeczy publicznej żadnych nie przynoszą korzyści”. Dla wielu było to dziwactwo. Bezpotomny hr. Działyński zapisał testamentem swe dobra i kolekcje siostrzeńcowi, Władysławowi hr. Zamoyskiemu (1880). Wybrał tego, który gwarantował przekazanie zbiorów i majątku narodowi. Na charakter Władysława wpłynęły też mizoginia i emigracyjne peregrynacje oraz swoista abnegacja. Ukształtowało go pochodzenie arystokratyczne i wybrana droga życia. Był synem Władysława hr. Zamoyskiego, senatora, uczestnika powstania listopadowego, udziałowca obozu emigracyjnego określanego jako Hotel Lambert. Matką była Jadwiga, córka Adama Tytusa hr. Działyńskiego (ta miała 20 lat), mąż, brat jej matki, był o 28 lat starszy. Hrabia Zamoyski zakupił w 1854 roku kamienicę na wyspie św. Ludwika. W 1865 roku przekazał ją notarialnie na siedzibę Biblioteki Polskiej, której już w 1839 roku zapisał kolekcję rycin. Syn obojga, pięciorga imion: Władysław Zygmunt Jan Adam Karol – urodził się 18 listopada 1853 roku w Paryżu. Choć miał obywatelstwo francuskie, wychowano go na polskiego patriotę. Ukończył Lycée Charlemagne. Dwukrotnie nie zdał do École Politechnique, podjął więc służbę we francuskiej armii. Myślał nawet o wstąpieniu do zakonu, ale za radą matki „ruszył w świat” (ojciec zmarł w 1868 roku). Władysław dotarł w 1879 roku do Australii, następnie do Stanów Zjednoczonych. Gdy zwiedzał Australię, dowiedział się o spadku w postaci dóbr kórnickich. Powierzył likwidację zadłużenia i dalszą gospodarkę dobrami Zygmuntowi Celichowskiemu. Ustawodawstwo dotyczące tzw. rugów pruskich (1885) uniemożliwiało hr. Zamoyskiemu zamieszkanie na terenie Prus. W ślad za matką, przybyłą z Paryża do Zakopanego, zamieszkał więc w „stolicy Tatr”. Jego oszczędność rodziła anegdoty – był wegetarianinem, jadał z głębokiego talerza, spał na twardej ławie, w pociągach jeździł trzecią klasą. Pasował do krajobrazu gór – miał blisko dwa metry wzrostu.

Władysław hr. Zamoyski powiększył majątek o dobra po ojcu i znaczące nabytki, w tym okolic Zakopanego z Morskim Okiem i Pięcioma Stawami. Dzięki wygranej licytacji (9 V 1889) za kwotę 460 tys. zł reńskich (i na przebicie 2 zł oraz 3 centy) hr. Zamoyski przejął dobra zakopiańskie. W wyniku cywilizacyjnych inwestycji hr. Zamoyskiego – wodociąg, telefonia, elektryfikacja, linia kolejowa z Chabówki (1899) – mogło Zakopane pełnić funkcję „letniej stolicy Polski”. Wymiar narodowy miało założenie parku i Muzeum Tatrzańskiego. Korzyści ekonomiczne przyniosła powołana przez hr. Zamoyskiego Spółka Handlowa (od 1891) oraz dom handlowy na Krupówkach (od 1911). Hr. Zamoyski wygrał wieloletni spór o tereny wokół Morskiego Oka (decyzja Międzynarodowego Trybunału w Grazu, 13 IX 1902). Wieloletnim dyrektorem (1904-1922), zarządcą dóbr zakopiańskich był Wincenty Szymborski (ojciec Wisławy). Dobrami kórnickimi zarządzał Zygmunt Celichowski († 26 I 1923). W roku 1912 w Paryżu Zamoyscy zapowiedzieli utworzenie fundacji narodowej. W czasie wojny Władysław przebywał wraz z matką we Francji, pomagał emigrantom i wspierał dążenia do niepodległości. Pozostał starym kawalerem. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Władysław hr. Zamoyski mógł powrócić do kraju i przejąć osobiście bieżące zarządzanie majątkami. Przygotował powołanie Fundacji Narodowej przy pomocy Wincentego Szymborskiego i lekarza Jadwigi hr. Zamoyskiej, Henryka Wilczyńskiego.

Pierwszym krokiem w kierunku działalności fundacyjnej było założenie (24 VI 1882) przez matkę Władysława hr. Zamoyskiego, Jadwigę de domo Działyńską, Szkoły Domowej Pracy Kobiet – mającej „religijno-etyczny charakter”. Szkoła działała początkowo tylko w Kórniku. Dopiero w wyniku pruskich represji przenoszono ją kolejno do Lubowli na Spiszu, do Kalwarii Zebrzydowskiej, a w 1891 roku do Kuźnic koło Zakopanego. Z czasem odbudowano działalność szkoły także w Kórniku. Po śmierci założycielki kierownictwo objęła (1923) Maria hr. Zamoyska. W szkole prowadzono kursy: dziesięciomiesięczny, trzyletni niższy oraz trzyletni instruktorski. Przygotowywano młode kobiety do zajęć domowych i edukacyjnych w tym zakresie. Kursantki mieszkały w internacie, pochodziły ze wszystkich ziem polskich. Kaplica szkolna była znanym miejscem kazań patriotycznych.

Rodzeństwo Władysław i Maria Zamoyscy podpisali akt donacyjny podczas audiencji u prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego, 16 lutego 1924 roku, „by majątki nasze… zostały zapisane na niepodzielną własność narodową” – pod patronatem prezydenta RP i księdza prymasa. Wykonawcą testamentu (spisanego 13 IX 1924 na trzy tygodnie przed śmiercią Władysława) czynili Związek Zamoyskich, założony w 1910 roku. Związek powołano w Krakowie, mieli prawo należeć do niego wszyscy – jednak wyznania katolickiego – potomkowie kanclerza Andrzeja Zamoyskiego, także w linii żeńskiej. Omijając konsultacje ze związkiem, Władysław i Maria Zamoyscy zapisali Fundacji Narodowej „Zakłady Kórnickie” nie tylko nieruchomości, bibliotekę i zbiory muzealne, ale i wyposażenie – z wyjątkiem pamiątek rodzinnych i sreber. Opiekunką zbiorów została Zofia z Zamoyskich Grocholska (dopiero w 1935 roku przekazała Archiwum Działyńskich do fundacji). Utworzono Fundację Narodową aktem rejentalnym, mówiącym o zrzeczeniu się majątku na rzecz fundacji – pod warunkiem zaakceptowania przez Sejm załączonego statutu. Akt ten podpisano w Śremie 20 kwietnia 1924 roku. Rada Ministrów skierowała (1 X 1924) akt fundacyjny do Sejmu. Władysław hr. Zamoyski zmarł 3 października 1924 roku – pochowano go obok matki w krypcie Zamoyskich, w kościele parafialnym w Kórniku. Z racji darowizny nałożono na fundację podatek skarbowy i „daninę majątkową” w wysokości 1,2 mln zł, co w konsekwencji doprowadziło do przejęcia przez państwo lasów zakopiańskich (30 IX 1933). ?