Kraje, których polityka znajduje się „na zakręcie” – w przededniu zmian, których potrzebę silnie się odczuwa – sięgają po różne źródła wiedzy o tym, w jakim kierunku iść dalej. Jednym z nich są krajowe raporty, innym publiczne konsultacje, jeszcze innym porady zagranicznych ekspertów i praktyków. Reforma Gowina skorzystała ze wszystkich tych trzech form. Raporty przygotowały trzy konsorcja: Instytutu Allerhanda, Uniwersytetu SWPS oraz Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Publiczne konsultacje przybrały formę cyklu tematycznych kongresów, odbywanych w różnych ośrodkach akademickich i uwieńczonych Narodowym Kongresem Nauki, który odbył się we wrześniu w Krakowie. Wreszcie porady niezależnych obserwatorów znalazły wyraz w pracach unijnego Narzędzia Wsparcia Polityki.

Cel: eliminacja braków

Narzędzie Wsparcia Polityki (Policy Support Facility, PSF) przeznaczone jest dla państw członkowskich, które zamierzają wdrożyć reformy wzdłuż osi priorytetowych Mapy Drogowej Europejskiej Przestrzeni Badawczej. W szczególności PSF proponuje wzajemne oceny (peer review) krajowych systemów B+R i innowacji oraz porady służące pomocą poszczególnym krajom w projektowaniu lub realizacji reform nauki, uczelni i innowacji.

Panel PSF nie był pierwszą oceną dokonaną przez zagranicznych ekspertów. Pierwszymi w niepodległej Polsce były: raport Banku Światowego (1992), raport irlandzkiej firmy doradczej CIRCA sporządzony na zamówienie Unii Europejskiej (1993) oraz najważniejszy, raport OECD (1995). W ciągu następnych 22 lat powstały koleje raporty, Banku Światowego i OECD. Jednak pod względem znaczenia raport PSF można tylko porównać z pierwszym raportem OECD (został później ogłoszony drukiem).

Panel ekspertów PSF przygotował zalecenia po analizie materiałów oraz rozmów przeprowadzonych w trakcie dwóch wizyt studyjnych w Warszawie (marzec i czerwiec br.), w trakcie których spotkał się z przedstawicielami nauki, uczelni, rządu i biznesu. Końcowy raport (Peer Review of Poland ‘s Higher Education and Science System: Horizon 2020 Policy Support Facility ) przedstawiono dwukrotnie: na spotkaniu w Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego 13 września br. oraz podczas NKN w Krakowie 19 września br.

Wszystkie trzy formy gromadzenia opinii poprzedzających reformę były ze sobą powiązane, co nie znaczy, że nie były od siebie niezależne. Panel (kierowany przez profesora Georga Wincklera, byłego rektora Uniwersytetu Wiedeńskiego i prezesa European University Association) spotkał się z trzema konsorcjami, a przewodniczący panelu wystąpił na Kongresie jako główny mówca.

Moje prywatne obawy, że ministerstwo nie nada pracom panelu i samemu raportowi rangi, na jaką zasługuje, okazały się płonne. Konferencji warszawskiej przewodniczył premier Jarosław Gowin, który mocno podkreślił, jak ważne są dla przyszłej reformy analizy i zalecenia panelu. Panel działał bez jakiejkolwiek presji ze strony polityków i urzędników, a mimo to jego rekomendacje okazały się zbieżne lub komplementarne w stosunku do kierunku zmian zaproponowanego w Ustawie 2.0.

Punkty wspólne między rekomendacjami PSF a Ustawą 2.0 to m.in.: zaznaczenie roli rektora jako zarządzającego uczelnią; wprowadzenie elementu łączności z otoczeniem społeczno-gospodarczym w postaci rady uczelni; rozgraniczenie typów uczelni – zawodowe i akademickie; inicjatywa doskonałości dla uczelni (raport PSF postuluje „performance agreements” z najważniejszymi uczelniami badawczymi); uproszczenie finansowania oraz połączenie strumieni finansowania; szkoły doktorskie, jako element usprawniający doktoraty; oddolny proces konsolidacji; zróżnicowanie ustroju, finansowania, zarządzania kadrami, ewaluacji instytucjonalnej i kryteriów akredytacji w zależności od misji uczelni; zwiększenie autonomii uczelni w zakresie kształtowania zadań kadry akademickiej; uproszczenie ewaluacji jakości działalności naukowej; przeorientowanie działalności PKA na ocenę systemów zapewniania jakości instytucjonalnej funkcjonujących na uczelniach; system wieloletnich budżetów; inkorporacja najlepszych instytutów i jednostek akademickich do uczelni o dużej intensywności badawczej; rozwój sektora uczelni zawodowych.

Za cel raportu panel unijny uznał eliminację braków strukturalnych w polskim systemie nauki i szkolnictwa wyższego oraz rozwój istniejących i potencjalnych atutów tego systemu. Do opracowania postulatów zespół wykorzystał wiedzę specjalistyczną z zakresu formułowania, wdrażania i oceny polityki dotyczącej szkolnictwa wyższego oraz badań i innowacji, a także dobrych praktyk stosowanych w państwach członkowskich UE i OECD.

Siedem postulatów

Raport zawiera streszczenie. Esencją tego streszczenia jest siedem postulatów (magiczne liczby rządzą, jak widać, także pracami badaczy). Najlepiej, jeśli je przytoczymy.

Postulat 1 . Rozwinąć osiągający wysokie wyniki system nauki i szkolnictwa wyższego poprzez starannie zaprojektowany proces konsolidacji w celu stworzenia binarnego systemu szkolnictwa wyższego z prężnymi sektorami uczelni nauk stosowanych oraz sektorów uniwersyteckich. Należy ograniczyć rozbicie potencjału badawczego na wiele uniwersytetów, państwowych instytutów badawczych oraz Polską Akademię Nauk przez włączenie do uniwersytetów prowadzących intensywną działalność badawczą dobrze funkcjonujących państwowych jednostek badawczych i jednostek PAN.

Postulat 2 . Zapewnić skuteczne zarządzanie i regulacje. Ułatwić rozwój odpowiedniego, profesjonalnego i wykonawczego kierownictwa w państwowych instytucjach szkolnictwa wyższego, zgodnie z ich profilami. Współczesnymi, rozbudowanymi uczelniami nie da się skutecznie zarządzać ani wykorzystywać możliwości oferowanych im przez autonomię, jeśli nie ma się do dyspozycji kierownictwa, które spełnia zewnętrzne wymogi w zakresie rozliczalności oraz potrzebę wpływu kolegialnego. Należy zatem wzmocnić autonomię instytucjonalną przy jednoczesnym zrównoważeniu jej rozliczalnością poprzez trzy zasadnicze działania: (i) zwiększenie uprawnień kadry zarządzającej w obrębie instytucji, w tym mianowanego kierownictwa i zarządu; (ii) zmniejszenie uprawnień i wpływu organów kolegialnych; oraz (iii) utworzenie organów nadzorujących z zewnętrznymi interesariuszami na uczelniach wszystkich typów.

Postulat 3 . Wprowadzić cel inwestowania publicznego systemu nauki, szkolnictwa wyższego i innowacji, a także system wieloletniego budżetowania uczelni. Opracować strategię stabilnego finansowania dostosowaną do długofalowych celów strategicznych, mając na uwadze, że kondycja i konfiguracja instytucjonalna systemu szkolnictwa wyższego w dużym stopniu zdecyduje o kosztach funkcjonowania uczelni oraz że reforma będzie wymagać wprowadzenia do systemu nowego, trwałego finansowania. Podtrzymywać długoterminowe zaangażowanie w szkolnictwo wyższe, naukę i innowacje poprzez plan zrównoważonej ekspansji finansowej, mobilizację zarówno publicznych, jak i prywatnych zasobów w celu zaspokojenia potrzeby w zakresie poprawy jakości, konfiguracji systemu oraz rozszerzenia obszaru badań i rozwoju. Władze muszą przy tym zapewnić, że opracowanie i funkcjonowanie mechanizmów finansowania będzie przejrzyste oraz że różne instrumenty będą ze sobą zgodne. Z myślą o sterowaniu takim systemem władze mogłyby także wprowadzić porozumienia wykonawcze (performance agreement).

Postulat 4 . Rozwinąć zinstytucjonalizowane (krajowe) programy studiów doktoranckich lub szkoły dla doktorantów zgodnie z najlepszymi międzynarodowymi praktykami w celu zyskania nowoczesnych kompetencji badawczych. Dodatkowo należy zreformować system kariery akademickiej, aby przyciągać, rozwijać i zatrzymywać utalentowane osoby oraz dopilnować, aby osoby będące już w systemie nauki i szkolnictwa wyższego były zachęcane do pełnego wykorzystania swojego potencjału przez cały okres ich kariery.

Postulat 5 . Zwiększyć nacisk na przyjęcie odpowiednich praktyk w zakresie oceniania oraz rozwinąć kulturę jakości, aby działać na rzecz zróżnicowanego systemu nauki i szkolnictwa wyższego. W tych działaniach powinien być wykorzystywany skuteczny i przejrzysty system ocen oraz zapewniania jakości nauki i szkolnictwa wyższego, bazujący na następujących zasadach: i) uproszczenie struktury systemu zapewniania jakości; (ii) dostosowanie systemu do międzynarodowych standardów w celu zwiększenia jakości i zmniejszenia kontroli państwa; oraz (iii) poprawa przejrzystości i otwartości.

Postulat 6 . Zapewnić szerokie podejście do innowacji poprzez powiązanie uczelni z otoczeniem społeczno-gospodarczym, stymulowanie przedsiębiorczości akademickiej i studenckiej oraz działań związanych z otoczeniem społeczno-gospodarczym na bazie współpracy uniwersytetów z przedsiębiorstwami, a także z sektorem publicznym i społeczeństwem obywatelskim.

Postulat 7 . Opracować dla Polski szeroko zakrojoną strategię umiędzynarodowienia, która będzie precyzyjnie definiować kierunki i działania mające na celu promowanie umiędzynarodowienia polskiej nauki i innowacji poprzez włączenie koncepcji umiędzynarodowienia do istniejących polityk, programów i instytucji.

Raporty mają to do siebie, że są wstawiane na półkę i obrastają kurzem. Z rozmów kuluarowych w ministerstwie wiem, że tak się nie stanie z raportem unijnym.

Ciekawe jest czytać zalecenia wcześniejszych raportów zagranicznych. Jak można się domyślać, pewne zawarte w nich postulaty zdezaktualizowały się, pewne zbanalizowały, a niektóre pozostały aktualne. Nie każde rozsądne i niezrealizowane zalecenie trafia do kolejnego raportu. Dlatego zainteresowani systemem nauki i uczelni powinni sięgać i po te starsze raporty. Raportowi unijnemu należy wobec tego życzyć, aby jak najszybciej stał się nieaktualny i banalny… ?