W II połowie XIX wieku pojawiają się polskie placówki badawcze ulokowane w ramach ruchu stowarzyszeniowego. Prowadziły one tylko badania i usługi z nimi związane, bez zajęć dydaktycznych z kursantami. Była to działalność odpłatna, ale nie dla zysku. Działo się tak dlatego, że opłaty wnosili badacze, a nie zlecający im badania ziemianie czy przemysłowcy. W placówkach unikano zatrudniania personelu etatowego, co przekładało się na wyjątkowo niskie koszty administracyjne. Te wolne od presji administracyjnej inicjatywy oddolne były naturalną drogą postępowania wobec braku niepodległego państwa. Obca administracja państw zaborczych występowała w roli szczególnej – nie wspomagała, lecz blokowała zakładanie stowarzyszeń, a także ich agend prowadzących badania. Pierwsze z tych placówek powiązane były z industrializacją produkcji rolnej. Wydział Przyrodniczy Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego uruchomił (1859) laboratorium chemiczne przeprowadzające analizy gleb; po dwóch latach laboratorium przejęło Centralne Towarzystwo Gospodarcze. Założono je w Poznaniu w 1844 roku, ale po Wiośnie Ludów zostało zawieszone, podjęło działalność w 1861 roku. Zrzeszało dziewiętnaście towarzystw z województwa poznańskiego i osiem z województwa pomorskiego. W 1861 roku założono Stację Rolniczą w Kuszy (Wielkopolska), zorganizowaną przez Związek Rolniczy Wschodnio-Śmigielski.

W Galicji wspierano ze skarbu krajowego badania geologiczno-górnicze. Od 1906 roku projektowano budowę zakładu geologicznego łącznie ze „stacją naftową i ceramiczną”. Realnie działała tylko stacja przy Politechnice Lwowskiej, w której prowadzono badania laboratoryjne nafty. Mieściła się ona w prywatnym domu prof. Romana Załozieckiego, choć miała status zakładu publicznego i stałą subwencję państwową. Od 1912 roku przy Izbie Pracodawców działała Stacja Geologiczna w Borysławiu. Przy Akademii Rolniczej w Dublanach powstała (1884) Stacja Botaniczno-Rolnicza, usamodzielniona w 1898 roku.

Pierwszą placówkę badawczą w Królestwie Polskim uruchomiło w 1857 roku Towarzystwo Rolnicze. Następnie, z inicjatywy Jana Tadeusza księcia Lubomirskiego, założono Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie. Miało ono status społeczny. Powołanie muzeum poprzedzała debata prasowa, w której wziął udział m.in. Bolesław Prus (Aleksander Głowacki, Pracownie naukowe prywatne , „Opiekun Domowy” nr 17, 1873). Projekty te mieściły się w programie pozytywizmu warszawskiego. „Ustawa” (statut zatwierdzony 19 VI 1875) przewidywała uruchomienie biblioteki oraz laboratorium doświadczalnego „dla dochodzenia za pomocą rozbioru chemicznego składu rozmaitych materiałów i produktów”. Analizy miano przeprowadzać odpłatnie. Zrealizowano to, kupując prywatne laboratorium kierowane przez Napoleona Milicera (pozostał kierownikiem). Pracą muzeum kierował komitet złożony z dwunastu osób, wybranych spośród ogółu członków, działający poprzez dyrektora (pierwszym był Stanisław Przystański). Wybór członków musiał zyskać aprobatę ministra skarbu Rosji. Muzeum egzystowało głównie ze składek członków (25 rs rocznie, bądź 500 rs jednorazowo). W pierwszym roku zgłosiło się 26 członków, w 1900 liczba ich wzrosła do 372. Nowy statut (zatwierdzony 26 III 1899) dopuścił zebrania ogólne członków, wprowadził wybór 15 członków Komitetu Zarządzającego (dziewięciu z nich wybierali członkowie założyciele) oraz powoływał nową kategorię członków – protektorów (wspierali muzeum składką roczną w wysokości 6 rs). Rozszerzono formułę działalności muzeum w kierunku „wszelkiego typu pracowni doświadczalnych, technicznych i gabinetów do rozbiorów technicznych składu rozmaitych materiałów i produktów, jak również dla badań i doświadczeń, mających na celu popieranie rolnictwa, rzemiosł i przemysłu” (za: Jan Piskurewicz, Warszawskie instytucje społecznego mecenatu nauki w latach 1869-1906 , 1990). Kolejne po pracowni chemicznej Milicera placówki to pracownie: fizyczna (1886, przerwała działalność w latach 1895-1906), geologiczna (1900), gleboznawcza (1902 – od 1909 roku przejęło ją Centralne Towarzystwo Rolnicze). Powołano też stacje naukowe: oceny nasion (1880), meteorologiczną wraz z 15 stacjami prowincjonalnymi (1885), oceny maszyn rolniczych (działała w latach 1903-1905), a nawet Instytut Przemysłu Fermentacyjnego i Bakteriologii Rolnej (1910).

W podobnie scentralizowany sposób zawiadywano sześcioma stacjami i 29 polami doświadczalnymi, należącymi do powstałego w roku 1907 Centralnego Towarzystwa Rolniczego Królestwa Polskiego. Łączyło ono dziesięć gubernialnych syndykatów handlowych i 38 towarzystw regionalnych. Poza granicami Królestwa Polskiego działała od 1900 roku Wileńska Rolnicza Stacja Doświadczalna w Bieniakoniach.

Wszystkie tego typu placówki miały komercyjne źródła zysków z prowadzonych badań, zarazem jednak korzystały z dotacji światłych przedsiębiorców i ziemian.

Odzyskanie przez Polskę niepodległości – instytucjonalną jej postacią było własne państwo – zbiegło się w czasie z budową wyspecjalizowanych placówek badawczych, sytuowanych poza szkołami akademickimi. W 1918 roku połowa z 29 placówek działała w zakresie rolnictwa. Już w 1919 roku liczba placówek badawczych wzrosła do czterdziestu, w 1928 – przekroczyła sto (108), w 1938 doszła do 128. Dominującą pozycję i możliwości działania miały placówki państwowe typu resortowego. Wobec braku silnych instytucji gospodarczych prywatnych, lokowano te placówki bezpośrednio w ramach resortów gospodarczych i w resorcie zdrowia. Jako zakłady typu administracyjnego miały status placówek państwowych, finansowanych z budżetu, sterowanych przez departamenty ministerialne. Ich kompetencje zbliżone były charakterem do służb państwowych. Ponieważ nie ustalono jednolitej polityki wobec „nauki resortowej”, każde ministerstwo prowadziło działania partykularne, ukierunkowane na interes danego resortu. ¦