Ze strony UMCS konferencję przygotowały Wydział Politologii, Wydział Humanistyczny i Centrum Europy Wschodniej. W spotkaniu wzięli udział dyplomaci prof. Adam Daniel Rotfeld, były minister spraw zagranicznych (2005), prof. Markijan Malśkyj, były ambasador Ukrainy w Polsce, Wasyl Pavlyuk, Konsul Generalny Ukrainy w Lublinie, a także liczne grono polskich i ukraińskich badaczy.

Organizatorzy stawiali sobie za cel budowanie atmosfery wzajemnej wrażliwości historycznej, ustalenie protokołu rozbieżności we wzajemnych relacjach, wypracowanie formuły dialogu i pojednania oraz nakreślenie modelu stosunków polsko-ukraińskich określanych mianem partnerstwa strategicznego. Motto konferencji: „Pamiętamy o historii, żyjemy teraźniejszością, budujemy przyszłość” generalnie oddaje podejście organizatorów oraz uczestników obrad do podstawowych założeń kształtujących relacje polsko-ukraińskie.

W cieniu Wołynia

W ramach pierwszego panelu Polska i Ukraina. Historia, która dzieli i  łączy, moderatorzy, prof. Janusz Wrona (UMCS) i prof. Ihor Cependa (Przykarpacki Uniwersytet Narodowy im. W. Stefanyka) oraz prelegenci prof. Włodzimierz Mędrzecki (PAN), dr hab. Roman Wysocki (UMCS), Jan Pisuliński (UR), prof. Jurij Makar (Czerniowiecki Uniwersytet Narodowy im. J. Fed’kowycza) i prof. Bohdan Hud’ (Lwowski Uniwersytet Narodowy im. I. Franki) podjęli trudną dyskusję nad szeregiem zagadnień dotyczących wspólnych doświadczeń historycznych. Badacze ustosunkowali się do kwestii ukraińskich i polskich dążeń do budowy własnego państwa oraz niepodległości w XIX i XX wieku. Ponadto zabrali głos w sprawie skutków II wojny światowej dla Polaków i Ukraińców oraz zmierzyli się z trudnym problemem tragedii wołyńskiej. Następnie na tej podstawie dokonano oceny wpływu odmiennego postrzegania własnej historii na wzajemne stosunki obydwu państw oraz stopnia, w jakim trudna historia jest i będzie przeszkodą w budowaniu przyszłych relacji polsko-ukraińskich.

Uczestnicy dyskusji podkreślali rolę i znaczenie odpowiedzialnej polityki władz państwowych w zakresie wykorzystywania kwestii historycznych do prowadzenia bieżącej polityki. Omawianiu trudnych spraw we wzajemnych relacjach powinno towarzyszyć przedstawianie pozytywnych doświadczeń historycznych. Zdania polskich i ukraińskich uczestników konferencji były podzielone w kontekście roli i znaczenia OUN-UPA w procesie kształtowania ukraińskiej tożsamości narodowej oraz uwarunkowań polsko-ukraińskiego konfliktu etniczno-politycznego z okresu II wojny światowej. Rektor UMCS Stanisław Michałowski podkreślił, że „położenie geopolityczne Polski i Ukrainy powoduje, iż oba państwa winny ze sobą współpracować na wielu płaszczyznach. Tymczasem, pomimo że znajdziemy wiele pozytywnych przykładów pogłębiania się tej współpracy, swoistym cieniem na relacjach obu narodów kładą się bardzo bolesne wydarzenia historyczne znajdujące odzwierciedlenie w postawach polityków, ale i zwykłych obywateli”. Konsensus polskich i ukraińskich historyków jest możliwy do osiągnięcia na poziomie ustalania faktów, natomiast ich interpretacja zawsze będzie miała narrację zgodną z przekazem narodowym (Roman Wysoski). Badacze ukraińscy podkreślali znaczenie szerszego kontekstu tragedii wołyńskiej, związanego z polityką narodowościową II Rzeczypospolitej oraz wieloletnim konfliktem o ziemię toczonym pomiędzy Polakami a Ukraińcami na obszarze Galicji Wschodniej i Wołynia. Lwowski historyk Bohdan Hud opierając się na materiałach Armii Krajowej twierdził, że siłą napędzającą antypolskie akcje w okresie II wojny światowej byli chłopi ukraińscy (hipoteza buntu ludności chłopskiej). Z kolei Jurij Makar zwracał uwagę na akcje odwetowe, w których zginęło również wielu Ukraińców. Przedstawiciele polskich historyków, dostrzegając złożoność problemu oraz błędy strony polskiej, optowali za „nierozmywaniem” odpowiedzialności i rzetelnym ustaleniem prawdy historycznej w sprawie tragedii wołyńskiej. W opinii W. Mędrzeckiego i J. Pisulińskiego główna odpowiedzialność za czystki etniczne spada jednak na barki OUN-UPA, posługujących się ideologią integralnego nacjonalizmu. Wyjaśnianie trudnych i bolesnych zaszłości historycznych będzie sprzyjało procesowi przebaczenia i pojednania polsko-ukraińskiego oraz zapobiegnie instrumentalnemu wykorzystywaniu historii przez czynniki wewnętrzne (skrajne ugrupowania w Polsce i na Ukrainie) i zewnętrzne (Rosja).

Demokracja i oligarchia

W ramach drugiego panelu, Polska i Ukraina. 25 lat zmian systemowych , moderatorzy prof. Marian Harasimiuk (UMCS), prof. Wałerij Kopijka (Kijowski Uniwersytet Narodowy im. T. Szewczenki) oraz prelegenci prof. Hryhorij Perepełycia (KUN), prof. Wasyl Kłymonczuk (PUN), prof. Grzegorz Janusz (UMCS), prof. Wojciech Sokół (UMCS) i prof. Natalia Rotar (CzUN) omówili szereg ważnych kwestii dotyczących bilansu przemian. Analizie poddano sytuację wyjściową w Polsce i na Ukrainie na początkowym etapie transformacji systemowej z uwzględnieniem procesu legitymizacji władzy, społecznych i gospodarczych konsekwencji przemian. Uwaga badaczy koncentrowała się na wprowadzeniu instytucji demokratycznych, uchwyceniu kierunku i jakości zmian. Polska i Ukraina na starcie transformacji miały porównywalne warunki. Natomiast ponad ćwierćwiecze procesu zmian zdecydowanie lepiej wykorzystała Polska, budując podwaliny instytucji demokratycznych i gospodarkę rynkową. Z kolei Ukraina znalazła się w pułapce systemu oligarchicznego, co przesądza o jego hybrydowości w wymiarach politycznym i ekonomicznym. Pomimo pewnych zawirowań Polska znajduje się na etapie konsolidacji demokracji, podczas gdy Ukraina zmaga się z problemem monopolizacji życia politycznego i ekonomicznego przez grupy oligarchiczno-klanowe. Dostrzegając problemy zmian w Polsce, uczestnicy dyskusji jednoznacznie stwierdzili, że polski model transformacji będzie przydatny w procesie reform na Ukrainie. Jednym z pozytywnych przykładów nadających się do zastosowania na Ukrainie jest polska reforma samorządowa. W tym zakresie zmagająca się z reformą decentralizacji państwa Ukraina korzysta z doświadczenia polskich ekspertów. Ukraina, deklarując chęć integracji z UE, powinna nie tylko de iure, lecz przede wszystkim de facto wdrożyć instytucje demokratycznego państwa prawnego.

Oceniając systemy polityczne Polski i Ukrainy, Wojciech Sokół zauważył, że rozwiązania ustrojowe w Polsce charakteryzowały się większą stabilnością, przywiązaniem do zasad państwa prawnego i wartości demokratycznych. W ustroju politycznym Ukrainy występowała dość duża dynamika zmian w zakresie podejścia do nowelizacji konstytucji, systemów rządów, systemów wyborczych, mechanizmów rywalizacji politycznej. Inna była specyfika partii politycznych i systemów partyjnych. Ukraina, tworząc swoje instytucje ustrojowe, korzystała z doświadczeń zarówno Federacji Rosyjskiej, jak i demokracji zachodnich. Zmiany w ustroju politycznym Ukrainy miały charakter instrumentalny, a ich autorzy próbowali wzmocnić swoją pozycję i osłabić konkurentów.

Profesorowie uczelni ukraińskich (H. Perepełycia i W. Kłymonczuk) wskazywali na problemy państwa ukraińskiego w zakresie zwalczania korupcji, nepotyzmu oraz powiązań klientystycznych. Szczególnego znaczenia w warunkach rosyjsko-ukraińskiego konfliktu nabierają kwestie bezpieczeństwa narodowego, w tym zdolności do obrony militarnej oraz przeciwstawiania się zagrożeniom nowego typu w przestrzeni informacyjnej i cybernetycznej. Poza stabilnym i demokratycznym systemem politycznym Ukraina powinna budować wolnorynkowy system ekonomiczny oparty na małym i średnim biznesie. Doświadczenie Polski pokazuje również jak w procesie stanowienia dużego biznesu można uniknąć powstania klanów i gospodarki oligarchicznej.

Partnerstwo strategiczne

W ramach trzeciego panelu, Polska i Ukraina. Partnerstwo strategiczne , moderatorzy prof. Markijan Malśkyj i prof. Marek Pietraś (UMCS) oraz prelegenci prof. Mykoła Doroszko (KUN), dr Ihor Hurak (PUN), prof. Walenty Baluk (UMCS), Krzysztof Stanowski (Komitet Obywatelski Solidarności z Ukrainą) i Bogdan Kawałko (Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego) przeprowadzili dyskusję dotyczącą aktualnych relacji polsko-ukraińskich. Badacze z uczelni partnerskich omówili specyfikę polsko-ukraińskich stosunków bilateralnych, zastanawiali się nad optymalną formułą partnerstwa strategicznego, odnieśli się do politycznego, ekonomicznego i społecznego wymiarów partnerstwa strategicznego. Ponadto poruszono istotne zagadnienia związane z wpływem mocarstw na sytuację w Europie Wschodniej. W ten kontekst znakomicie się wpisywał wykład wprowadzający prof. Adama Daniela Rotfelda Rosja–Polska–Ukraina a zmieniający się ład międzynarodowy . Były minister spraw zagranicznych wskazał na imperialną politykę Rosji oraz stosowanie zasady „dziel i rządź”.

W stosunkach międzynarodowych szczególny rodzaj relacji nazywamy partnerstwem strategicznym, mającym wymiar formalny i materialny. Pozytywna dynamika polsko-ukraińskich relacji doprowadziła do podpisania 25 czerwca 1996 r. deklaracji prezydentów Polski i Ukrainy o partnerstwie strategicznym. Formuła partnerstwa strategicznego pomiędzy państwami była promowana przez prezydentów A. Kwaśniewskiego i Ł. Kuczmę oraz ich następców. Wymowną była także wizyta Andrzeja Dudy jako jedynego przedstawiciela tej rangi na obchodach 25-lecia niepodległości Ukrainy. 24 sierpnia 2016 roku prezydenci Polski i Ukrainy w Kijowie podpisali wspólną deklarację, w której potwierdzono strategiczną rangę wzajemnych stosunków. Dyrektor Centrum Europy Wschodniej UMCS Walenty Baluk podkreślił, że oprócz podpisanych deklaracji ważnym aspektem strategicznego partnerstwa pozostaje realizacja konkretnych projektów i przedsięwzięć gospodarczych, w tym m.in. w zakresie rozbudowy infrastruktury granicznej i współpracy energetycznej. Rozwój partnerstwa strategicznego utrudnia także pogłębienie różnic w rozwoju politycznym i ekonomicznym obydwu państwa, zauważył Marek Pietraś. Ponadto ważną kwestią staje się decentralizacja polsko-ukraińskiego partnerstwa strategicznego, polegająca na intensywnej współpracy samorządów i instytucji społeczeństwa obywatelskiego.

Przedstawiciele środowiska lubelskiego (K. Stanowski i B. Kawałko) wskazywali na potrzebę rozbudowywania infrastruktury współpracy transgranicznej, w tym zwiększenia liczby przejść granicznych oraz usprawnienie procedury odprawy celnej i granicznej. Ponadto finansowego wsparcia potrzebują polsko-ukraińskie projekty współpracy samorządowej oraz organizacji pozarządowych. Nie zabrakło także głosów krytycznych przy ocenie bilansu współpracy polsko-ukraińskiej od momentu zakończenia zimnej wojny do czasów współczesnych. Partnerstwo strategiczne pomiędzy państwami wymaga także intensywnego i materialnego zaangażowania się strony ukraińskiej. Prowadząc rywalizację kulturową z Rosją politycy na Ukrainie nie powinni zapominać o polskiej wrażliwości historycznej.

W rozwój relacji z Ukrainą polska dyplomacja włożyła najwięcej wysiłku, poza stosunkami z Niemcami i USA, co było uwarunkowane sytuacją geopolityczną w Europie Wschodniej. W ostatnim czasie polsko-ukraińskie partnerstwo strategiczne przechodzi okres próby. Nie ulega wątpliwości, że jego formuła powinna być utrzymana i rozwijana w interesie obydwu państw. Społeczność akademicka Polski i Ukrainy ma w tym procesie do odegrania szczególną rolę w charakterze badaczy stosunków polsko-ukraińskich, ekspertów pracujących nad koncepcją partnerstwa strategicznego oraz nauczycieli akademickich kształcących młodzież w duchu prawdy i pojednania.

Promując powyższy model działania akademików podczas konferencji Medalem św. Cyryla i Metodego Centrum Europy Wschodniej UMCS odznaczono prof. Ihora Cependę z Ukrainy i dr. Jana Malickiego z Polski za wybitny wkład na rzecz rozwoju dialogu polsko-ukraińskiego.