Z początkiem roku 2017 podjęła działalność Komisja ds. Strategicznych Problemów Szkolnictwa Wyższego KRASP, powołana przez Prezydium KRASP na kadencję 2016-2020. Zadania, skład, zasady i tryb działania komisji zatwierdziło Zgromadzenie Plenarne KRASP na posiedzeniu 18 listopada 2016 r. W artykule prezentujemy w skrócie raport komisji na temat ustawy 2.0.

Propozycja jednolitości systemu szkolnictwa wyższego i skupienia kompetencji nadzorczych państwa dotyczących szkolnictwa wyższego w jednym organie, MNiSW, jest godna poparcia. Sytuacja, kiedy nadzór w systemie szkolnictwa wyższego sprawuje sześciu ministrów, powoduje brak spójności i jednolitości w polityce naukowej i edukacyjnej, zasadach finansowania i w trybie działania. Taka propozycja jest też zgodna z pozycją KRASP zawartą w Strategii rozwoju szkolnictwa wyższego, projekt środowiskowy z 2009 r.

Zasadne jest przychylenie się do propozycji utrzymania ograniczenia kompetencji nadzorczych państwa. Minister ma jasne i jednoznacznie określone w ustawie kompetencje nadzoru, które może stosować w systemie szkolnictwa wyższego i wobec uczelni. Takie kompetencje powinny dotyczyć przede wszystkim kategorii spraw ustrojowych (chodzi o model uczelni w systemie szkolnictwa wyższego) i ekonomiczno-majątkowych. Wprowadzenie zamkniętego katalogu uchwał uczelni, które muszą być wysyłane do ministra, zasługuje na pozytywną ocenę. Takie zasady zwiększają autonomię uczelni oraz jej rozliczalność. Powinna jednak istnieć możliwość zaskarżenia rozstrzygnięć nadzorczych ministra do sądów właściwych dla charakteru sprawy. Ograniczenie regulacji ministerstwa na rzecz rozwiązań statutowych także zasługuje na poparcie i było wcześniej wnioskowane przez KRASP w Programie z 2015 r.

Pozytywnie ocenione mogą być cztery założenia. Po pierwsze, zróżnicowanie zakresu autonomii w zależności od stopnia spełnienia przez uczelnię kryteriów kwalifikacyjnych do danej grupy uczelni (uczelnie akademickie, zawodowe itp.). Po drugie, odejście od szczegółowego definiowania sposobów wydatkowania różnych strumieni finansowych. Następnie trafne wyodrębnienie dwóch zasadniczych obszarów regulacji centralnych, sprowadzających się do oddziaływania na podmioty spoza uczelni oraz wypełniania obowiązków uczelni wobec państwa. I wreszcie stosunki zakładowe, a więc rozwiązania organizacyjne i strukturalne wewnątrz uczelni, objęte procedurami regulacji wewnętrznej.

Propozycja upowszechnienia konkursu w dostępie do dotacji dydaktycznej może znacznie ograniczać autonomię i uzależniać uczelnie od ministra. Z tych względów zakres tego finansowania nie powinien przekraczać 10%.

Umocowanie ustawowe konferencji rektorów, analogiczne do regulacji obecnej ustawy, jest niezbędne. Konferencje rektorów powinny pozostać organami reprezentującymi uczelnie. Nazwa własna Konferencja Rektorów Akademickich Szkół Polskich, obecna w tradycji szkolnictwa wyższego od 20 lat, powinna zostać zachowana na zasadzie ciągłości instytucjonalnej.

Propozycja podtrzymania umocowania w ustawie Rady Głównej Nauki i Szkolnictwa Wyższego jako organu przedstawicielskiego i opiniodawczego jest godna poparcia, niezależnie od innej opinii, która wprowadza w to miejsce inny organ – Narodową Radę Doskonałości Naukowej.

Komisja uważa, że nietrafna jest propozycja zmiany sposobów wyłaniania członków rady (w głosowaniu powszechnym). Propozycja wyłączenia studentów (doktorantów) ze składu Rady Głównej powinna być odrzucona. Aktualny skład i sposób wyłaniania rady zapewnia jej reprezentatywność, przedstawicielski charakter i spełnienie niezbędnych wymogów kompetencyjnych.

PSRP i KRD, jako organy ukształtowane ewolucyjnie po ich wpisaniu do ustawy 2005 r., dobrze wypełniają swoje funkcje przedstawicielskie. Powinny one pozostać w ustawie z zachowaniem aktualnych treści regulacji dotyczących ich funkcjonowania.

Organizacja uczelni i studiów

Projekty założeń do ustawy proponują zmianę akcentów i relacji pomiędzy istniejącymi organami oraz wprowadzenie nowego organu kolegialnego jako organu wewnętrznego uczelni(!) z udziałem przedstawicieli interesariuszy zewnętrznych.

Komisja, nie odrzucając propozycji dalszej dyskusji na temat możliwości powoływania w uczelni organu kolegialnego działającego z udziałem interesariuszy zewnętrznych, przychyla się do wniosku o konieczności opcjonalnego dla uczelni charakteru takiego podmiotu, o czym powinien przesądzać jej statut. Odpowiada to treści Strategii rozwoju szkolnictwa wyższego 2010-2020, projektu środowiskowego, który zyskał szerokie poparcie w latach 2010-2011, a także wynika to z treści art. 60 ust. 1 pp. 2-4 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym. W szczególności do uprawnień takiego organu mogłoby należeć wysuwanie kandydatów na stanowisko rektora, w tym zwłaszcza tych spoza grona pracowników uczelni. Odniesienie się do rozwiązań o takim charakterze wymagałoby jednak zapoznania się z konkretnymi propozycjami MNiSW dotyczącymi sposobu, zakresu działania i odpowiedzialności takiego dodatkowego organu.

Istnieje potrzeba przeniesienia szerszego zakresu spraw na poziom regulacji statutowej, a tym samym przyznania możliwości wyboru rozwiązań właściwych dla danej uczelni – z uwzględnieniem obligatoryjnych i dyspozytywnych przepisów ustawy, ograniczonych do niezbędnego minimum. Komisja przychyla się do tego stanowiska, dostrzegając w tym instrument sprzyjający dywersyfikacji uczelni.

Komisja popiera zachowanie trzystopniowego kształcenia na poziomie wyższym w oparciu o założenia procesu bolońskiego, dopuszczającego możliwości prowadzenia jednolitych studiów magisterskich w uzasadnionych przypadkach.

Komisja pozytywnie ocenia też obecne regulacje w zakresie kierunków studiów, w tym podział na profile ogólnoakademicki i praktyczny. Podział kierunków na regulowane, uniwersyteckie i nieregulowane nie zasługuje na poparcie. Należy zauważyć, że może się to przyczynić do nadmiernej biurokratyzacji systemu szkolnictwa wyższego. Podobnie nie znalazły poparcia w komisji rozwiązania wprowadzające do porządku prawnego nowe wymogi w zakresie opracowywania programów kształcenia.

Zachowania wymaga poszanowanie autonomii uczelni w zakresie tworzenia kierunków oraz określania treści i zakładanych efektów kształcenia. Zasadne wydaje się całkowite odstąpienie od wymogu zgody ministra na utworzenie kierunku studiów na rzecz lepszego dostępu do informacji związanych z procesem kształcenia oraz przede wszystkim rzetelnej oceny tego procesu dokonanej przez zewnętrzny organ akredytujący (PKA).

Komisja popiera postulat uściślenia przepisów dotyczących umów odnoszących się do warunków odpłatności za studia, w celu wyraźnego rozgraniczenia od siebie podstawowych, publicznoprawnych obowiązków i praw szkoły wyższej oraz obowiązków i praw o charakterze prywatnoprawnym. Postulat odbierania dyplomów absolwentom w przypadku niezgodności oferowanego kształcenia (unormowanego umową student – uczelnia) z regulacjami prawnymi zdecydowanie nie zasługuje na poparcie.

Komisja nie widzi potrzeby wprowadzania zmian w zakresie działalności samorządów studentów i doktorantów, popiera natomiast postulat nieregulowania praw i obowiązków absolwenta w ustawie.

W projektach przedstawiono szereg propozycji niemających charakteru normatywnego. Komisja do nich się nie odnosi. Uznano, że obecne regulacje w zakresie kształcenia na studiach, po nowelizacji ustawy z 2016 r., nie wymagają głębszych zmian.

Komisja popiera zachowanie obecnych regulacji w zakresie rekrutacji na studia i studia doktoranckie. Zasadą powinno być prowadzenie otwartej rekrutacji na studia drugiego stopnia.

Status doktorantów

Studia doktoranckie powinny być prowadzone samodzielnie przez uprawnione jednostki oraz wspólnie przez kilka takich jednostek, w zakresie posiadanych przez nie uprawnień. Na tle propozycji wynikających z trzech raportów komisja postuluje rozwiązania oparte na następujących założeniach: po pierwsze, uwzględnienie w regulacjach ustawowych zaleceń Europejskiej Karty Naukowca i Kodeksu Postępowania przy Rekrutacji Pracowników Naukowych, a po drugie, utrzymanie co do zasady aktualnego hybrydowego statusu doktoranta zapewniającego doktorantom korzyści z harmonizacji obu tych pozycji, co w szczególności umożliwi postulowane podtrzymanie statusu KRD.

Komisja popiera propozycje związane z zapewnieniem doktorantom stypendiów doktoranckich, w tym istotne jest umożliwienie finansowania tych stypendiów również ze środków niepochodzących z dotacji podstawowej. Konieczne jest stworzenie mechanizmów umożliwiających przyznawanie stypendiów finansowanych z grantów opiekunów naukowych w formie stypendiów doktoranckich, a nie jedynie dodatkowych stypendiów przyznawanych na podstawie umowy stypendialnej.

W związku z zamiarem przeniesienia uprawnień do nadawania stopni naukowych na poziom uczelni, prowadzenie studiów doktoranckich powinno być realizowane na tym samym poziomie. Prerogatywa ta powinna wprost wynikać z posiadania przez uczelnię uprawnienia do nadawania stopnia doktora, z zastrzeżeniem konieczności podniesienia wymogów do przyznawania tych uprawnień (wymagana korelacja uprawnień z oceną aktywności naukowej uczelni w dyscyplinie, której to uprawnienie dotyczy).

Zdecydowanie popieramy regulacje, które ułatwiałyby opracowywanie interdyscyplinarnych prac doktorskich, przeniesienie uprawnień do nadawania stopni naukowych na poziom uczelni powinno się do tego przyczynić.

Potrzeba objęcia studiów doktoranckich i podyplomowych oceną instytucjonalną PKA budzi kontrowersję, a przez wiele uczelni jest nawet odrzucona. Ta sprawa może wymagać dalszych dyskusji, KRASP jednak w przeszłości opiniowała to negatywnie.

Komentarz: W swych stanowiskach KRASP oponowała przeciwko akredytacji studiów podyplomowych, które nie stanowią elementu regularnej oferty dydaktycznej uczelni i za ich jakość, w ramach swojej autonomii, odpowiadają poszczególne uczelnie: jeśli są słabe, nie będzie na nie chętnych. Nie ma też uzasadnienia dla akredytacji studiów doktoranckich – te, które są dobre, powinny uzyskiwać dodatkowe finansowanie w trybie konkursowym, jak np. w ramach aktualnych konkursów PO WER. Akredytacja studiów doktoranckich nie jest też uzasadniona w kontekście postulatów, by studia doktoranckie mogły prowadzić tylko jednostki kategorii A+ i A, a także by były prowadzone przez uczelnie a nie przez wydziały.

Kadra i model kariery

Komisja proponuje odrzucenie reguły powszechnej przymusowej mobilności po uzyskaniu stopnia naukowego doktora z pozostawieniem możliwości wprowadzenia statutowej regulacji powiązania mobilności z określonymi stanowiskami naukowymi. Komisja popiera zaś propozycję nawiązywania stosunku pracy na podstawie umowy o pracę zawieranej na czas nieokreślony. Okresowa ocena pracowników, w przypadku negatywnych jej wyników, powinna stanowić podstawę rozwiązania stosunku pracy.

Uwzględniając stanowisko wszystkich zespołów, komisja proponuje wprowadzenie zasady jednoetatowości w odniesieniu do kadry akademickiej, z uwzględnieniem wymogu vacatio legis dla PWSZ.

Obok regulacji prawnej stanowiącej lex specialis w stosunku do ogólnych regulacji prawa pracy, komisja proponuje odwołanie się do wewnętrznych reguł etyki zawodowej, w tym europejskich regulacji dotyczących rekrutacji i statusu pracowników nauki.

W ustawie powinna zostać rozwinięta przesłanka wskazana w art. 125 aktualnie obowiązującej ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym. Wśród innych ważnych przyczyn powinna zostać wymieniona restrukturyzacja uczelni, np. zniesienie jednostki organizacyjnej, a sama treść regulacji powinna zostać wzmocniona w kierunku zwiększenia możliwości bardziej efektywnego kształtowania kadr.

Komisja rekomenduje pozostawienie stopnia doktora jako progu dojrzałości badawczej, którego uzyskanie staje się podstawą samodzielności naukowej w badaniach zespołowych, grantach i innych projektach. Proponuje utrzymanie charakteru stopnia doktora jako stopnia naukowego (a nie zawodowego), zwłaszcza w kontekście proponowanej nowej ścieżki jego uzyskania (tzw. doktorat wdrożeniowy). Komisja poleca utrzymanie habilitacji (nieobowiązkowej), jednak niekoniecznie jako stopnia naukowego, ale jako uprawnienia do udziału w procedurze nadawania stopnia naukowego, w szczególności w charakterze promotora i recenzenta oraz jako ewentualnego wymogu statutowego w ramach różnicowania zakresu autonomii uczelni, gdyby to miało nastąpić. Habilitacja powinna być traktowana jako jeden, nieobowiązkowy element „tenure track”, z dopuszczeniem, na wzór systemu niemieckiego, innych możliwych elementów tej ścieżki: pozycja lidera zespołu młodych badaczy (utrzymujących się z uzyskanych prestiżowych grantów, typu ERC, NCN etc.) oraz wygranie konkursu na Junior Professorship.

Komisja rekomenduje pozostawienie tytułu profesora, ale wyłącznie jako wyróżnienia potwierdzającego uzyskanie szczególnych osiągnięć w sferze nauki oraz kształcenia kadr, bez szczególnych uprawnień z posiadania tego tytułu. Opowiada się też, przynajmniej przez pewien czas, dopóki system się nie ustabilizuje, za utrzymaniem tytułu profesora i utrzymaniem Centralnej Komisji, jako instancji zapobiegającej dewaluacji tytułu poprzez zdecydowane podniesienie kryteriów dla kandydatów do jego otrzymania.

Komisja rekomenduje następujące rozwiązania. Stopnie naukowe są przyznawane w dziedzinach, a nie dyscyplinach przez rady naukowe uczelni złożone z przedstawicieli danej dziedziny naukowej, kwalifikowanych na podstawie uzyskanych osiągnięć naukowych, a nie jedynie formalnie uzyskanych uprzednio stopni. Wymaga rozważenia potrzeba podziału dziedziny nauk technicznych. Uprawnienia do nadawania stopni naukowych uzyskują uczelnie mające najwyższe kategorie naukowe, uzyskane w okresie ostatniej parametryzacji oraz niezbędne minimum kadrowe – znacząco wyższe niż obecnie – złożone z osób legitymujących się znaczącym dorobkiem w ramach danej dziedziny nauk. Uprawnienia do nadawania stopni naukowych przyznaje centralny organ państwa, który nadzoruje przebieg postępowań o uzyskanie stopni naukowych (tytułu profesora) oraz dokonuje weryfikacji uprawnień, z zachowaniem kompetencji RGNiSW.

Zasady finansowania

Warunkiem możliwości efektywnego wdrożenia zaproponowanych zmian jest znaczący i odczuwalny w uczelniach przyrost nakładów budżetowych, gwarantowanych w okresie wieloletnim. Postulat o konieczności znaczącego wzrostu nakładów z budżetu państwa na szkolnictwo wyższe i naukę jako warunek konieczny wdrażania reformy zasługuje na pełne poparcie. Wyodrębnienie różnych strumieni finansowania uczelni jest zasadne. Uzasadnione jest również uzależnienie finansowania od przynależności uczelni do grupy instytucji określonego typu (akademickie, z wyróżnieniem badawczych, albo zawodowe).

Komentarz: Uczelnie nie powinny jednak być z góry przypisane do jakiejkolwiek grupy, ponieważ w systemie trzech grup ważna jest możliwość cyrkulacji uczelni pomiędzy grupami, zapewniająca elastyczność niezbędną do reagowania na zmiany w otoczeniu. Jakiekolwiek sztywne przypisanie instytucji do grup zamroziłoby układ uczelni w Polsce i uniemożliwiło autonomiczne wybieranie przez nie własnej strategii. Dodatkowo, stałe przypisanie mogłoby się przekształcić w pole politycznego sporu, bez szans na racjonalne rozstrzygnięcia.

Finansowanie dotacyjne w odniesieniu do studiów I i II stopnia oraz studiów doktoranckich, odwołujące się do kryteriów jakościowych, nie pozwala na jednoznacznie i oczywiste rozstrzygnięcie dylematu, do jakich uczelni w większym stopniu powinny być kierowane dodatkowe środki finansowe. Pojawia się bowiem wątpliwość, czy zwiększone środki finansowe powinny być kierowane do uczelni już zapewniających najwyższą jakość kształcenia (jako rodzaj nagrody), czy też przeciwnie, do uczelni, przed którymi stoi zadanie podniesienia jakości kształcenia (jako rodzaj instrumentu wsparcia i inwestycji w podniesienie jakości). Kwestie te wymagają dalszej dyskusji.

Propozycja oparcia finansowania uczelni (głównie w ramach działalności dydaktycznej) na 4-letnich kontraktach, w których ustalona byłaby sztywna kwota finansowania, zasługuje na pozytywną opinię, daje bowiem możliwość kilkuletniego planowania działalności uczelni. Rosnąca pula środków w tym okresie powinna być przyznawana na podstawie kryteriów konkurencyjnych.

Niezbędne jest łączenie nakładów na utrzymanie infrastruktury i koszty stałe w ramach dotacji podstawowej ze środkami z grantów i dotacji celowych.

Specjalnego strumienia finansowania wymagają cele związane z utrzymaniem i wykorzystaniem nowej, dużej infrastruktury badawczej, a w tym niezbędne są środki stypendialne dla osób z kraju i zagranicy po uzyskaniu doktoratu oraz dla członków zespołów międzynarodowych zaproszonych do pracy naukowej w naszym kraju.

Na pozytywną ocenę zasługuje propozycja, aby stypendium doktoranckie, na poziomie co najmniej obowiązującej w gospodarce płacy minimalnej, było zapewnione na cały okres studiów doktoranckich. Zasadna jest propozycja, aby zadania związane z pomocą opartą na kryterium dochodowym (pomocą socjalną) zostały przekazane przez uczelnie gminom. W zakresie kompetencji uczelni powinny pozostać natomiast kwestie związane z prowadzeniem i finansowaniem domów studenckich i stołówek.