Kongresy Nauki Polskiej były zwoływane z inicjatywy władz państwowych w istotnych okresach funkcjonowania państwa i społeczeństwa komunistycznej Polski. Nauka stawała się jednym z elementów polityki państwowej.

I Kongres – apogeum stalinizmu

Na początku lat 50., na I Kongresie Nauki Polskiej, władza komunistyczna wprowadziła w Polsce wzorowany na radzieckim model nauki, który oznaczał podporządkowanie badań naukowych celom politycznym i ideologicznym. Dotknęło to wszystkie dziedziny nauki i wyrządziło duże szkody w jej rozwoju ze względu na pozbawienie naukowców możliwości swobodnego prowadzenia badań.

Rok 1951 to okres ostatecznego umocnienia się władz komunistycznych w Polsce. Odbywający się od 29 czerwca do 2 lipca 1951 r. I Kongres Nauki Polskiej był spektakularnym pokazem siły władz, które przeprowadziły w kraju powszechną stalinizację, w tym również stalinizację nauki. Celem komunistów było zdyskredytowanie dotychczasowych osiągnięć nauki, całkowite wyeliminowanie dorobku badaczy i oparcie nauki na wzorach radzieckich. Stalinizacja widoczna była w pracach przygotowawczych do Kongresu, kiedy od marca 1949 r. powołano 11 sekcji (i kilkanaście podsekcji) obejmujących główne dziedziny nauki: Nauk Społecznych i Humanistycznych, Nauk Ekonomicznych, Matematyki i Fizyki, Energetyki i Elektrotechniki, Budowy Maszyn i Technologii Mechanicznej, Nauk Inżynieryjno-Budowlanych, Chemii i Technologii Chemicznej, Nauk o Ziemi, Biologii i Nauk Rolniczych, Nauk Medycznych, Organizacji Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Sekcje te dały początek późniejszej Polskiej Akademii Nauk. Głos dominujący w sekcjach i podsekcjach mieli naukowcy należący do partii, którzy według wytycznych partyjnych opracowywali referat, będący wykładnią interesów komunistów.

Otwarcia obrad dokonał przewodniczący Komitetu Organizacyjnego prof. Jan Dembowski 29 czerwca w auli Politechniki Warszawskiej w obecności 1051 naukowców i 711 gości, w tym prezesa Rady Ministrów Józefa Cyrankiewicza, członków Rady Państwa, a także zagranicznych delegacji m.in. przewodniczącego Światowej Rady Pokoju Frédérica Joliot-Curie. Zasadniczym hasłem Kongresu było powiązanie zadań nauki z państwem ludowym i życiem narodu oraz z realizacją Planu 6-letniego. Przez cztery dni odbywały się z jednej strony posiedzenia plenarne, na których dyskutowano nad powołaniem Polskiej Akademii Nauk, oraz posiedzenia sekcyjne, gdzie dokonywano podsumowania prac podsekcji. Obrady zamknęło 2 lipca 1951 r. przemówienie Jana Dembowskiego, przedstawiające wyniki kongresu.

I Kongres Nauki Polskiej był niechlubną cezurą w dziejach nauki polskiej. Przekreślał osiągnięcia „burżuazyjnych” badaczy z okresu międzywojennego i wcześniejszych okresów oraz nakazywał całkowite oparcie się na wzorach nauki radzieckiej. Nastąpiło więc zupełne upolitycznienie nauki oraz podporządkowanie jej doraźnym celom partyjnym i ideologicznym. W ten sposób I Kongres przyjmował marksizm-leninizm jako podstawę metodologii wszelkich badań naukowych. Szczególną uwagę zwrócono na nauki historyczne, ponieważ zgodnie z ideologią marksistowską należało od nowa badać przeszłość, aby pokazać, że wydarzenia dziejowe w Polsce zmierzały nieuchronnie ku komunizmowi. Referat wygłoszony na Kongresie przez Żannę Kormanową (pełniącą funkcję zastępcy kierownika Katedry Historii Polski Wydziału Historycznego w Instytucie Kształcenia Kadr Naukowych, powołanym przez KC PZPR w 1950 r.) był programem, jaki odtąd obowiązywał historyków w zakresie prowadzenia badań naukowych. Skrytykowała ona dotychczasowy dorobek polskiej historiografii i nakazywała przy analizie wydarzeń historycznych interpretacje wyłącznie w duchu marksizmu. Dla historyków oznaczało to w praktyce brak możliwości prowadzenia niezależnych badań, wyboru problematyki i stosowania różnych metod badawczych. Niewątpliwie narzucenie przez władzę komunistyczną marksistowskiej wizji świata zaważyło przez cztery dziesięciolecia PRL na interpretacjach procesów historycznych dziejów Polski.

Widocznym rezultatem Kongresu była decyzja o likwidacji Polskiej Akademii Umiejętności i Towarzystwa Naukowego Warszawskiego oraz powołanie na wzór radziecki centralnej instytucji zajmującej się organizacją nauki – Polskiej Akademii Nauk, która ostatecznie powstała w październiku 1951 r. W zamierzeniu władz PAN miała być podstawowym instrumentem polityczno- ideologicznej kontroli nad polską nauką. Utworzenie instytucji nadrzędnej nad uczelniami oznaczało likwidację ich autonomii i ograniczenie ich roli jako ośrodków badawczych. PAN skupiała młodych naukowców zależnych od władz i należących do PZPR, którzy mieli stanowić przeciwwagę dla „starych” profesorów z uniwersytetów. Władze partyjno-państwowe właściwie do samego końca PRL sprawowały nadzór nad PAN za pośrednictwem Wydziału Nauki KC PZPR.

Nauka w służbie narodu – II Kongres Nauki

II Kongres Nauki obradował w Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie w dniach 26–29 czerwca 1973 r. Stanowił on kulminacyjne wydarzenie obchodzonego Roku Nauki Polskiej, jaki Rada Ministrów PRL proklamowała w listopadzie 1972 r. Okazją do tego były przypadające na rok 1973 rocznice: urodzin Mikołaja Kopernika, powołania Komisji Edukacji Narodowej oraz założenia Akademii Umiejętności. Wzięło w nim udział 2751 przedstawicieli wszystkich środowisk naukowych w kraju oraz 83 gości zagranicznych. Otwarcia Kongresu dokonał prof. dr Włodzimierz Trzebiatowski, prezes Polskiej Akademii Nauk i przewodniczący Komitetu Organizacyjnego. W pierwszym dniu obecni byli również przedstawiciele władz państwowych, m.in. I sekretarz KC PZPR Edward Gierek, przewodniczący Rady Państwa Henryk Jabłoński, prezes Rady Ministrów Piotr Jaroszewicz i wielu innych. W przemówieniach władz państwowych i organizatorów z PAN powtarzały się hasła zwiększenia bezpośredniego wpływu nauki na rozwój kraju, podkreślano znaczenie nauki w dobie rewolucji naukowo- -technicznej i konieczność opracowania wizji społeczeństwa socjalistycznego. W drugim dniu, tzw. dniu dyscyplin naukowych, odbywały się obrady w 17 sekcjach: nauk matematycznych; nauk fizycznych; nauk chemicznych; nauk o ziemi i górnictwie; informatyki, automatyki i pomiarów; mechaniki; nauk elektrycznych; nauk inżynieryjno- budowlanych; architektury i urbanistyki; podstaw budowy maszyn i urządzeń; metalurgii i metaloznawstwa; nauk rolniczych i leśnych; nauk biologicznych; nauk medycznych; nauk politycznych i społecznych; nauk ekonomicznych, demograficznych, statystycznych oraz organizacji i zarządzania; nauk historycznych, nauk o literaturze, języku i sztuce.

II Kongres, odbywający się 22 lata po pierwszym, przypadł na pierwszą połowę rządów Edwarda Gierka. Realizował on program szybkiej industrializacji kraju i unowocześnienia gospodarki, otwarcia na technologie i rynki zachodnie. Główny nacisk został położony na widoczny wzrost stopy życiowej zwykłego obywatela, co wkrótce stało się faktem poprzez wzrost płac. Towarzyszyła temu wszechobecna propaganda sukcesu głoszona przez ekipę rządzącą. Stabilizacja gospodarcza i wzrost dochodu narodowego na początku lat 70. umożliwiły również zwiększone nakłady finansowe na naukę polską, co przyczyniło się do wzrostu kadry naukowej, liczby szkół wyższych i placówek naukowo-badawczych. Inicjatywa zorganizowania II Kongresu wyszła ze środowiska Polskiej Akademii Nauk. W październiku 1969 r. Biuro Polityczne KC PZPR podjęło decyzję o powołaniu tymczasowego zespołu organizacyjnego pod przewodnictwem prezesa PAN Janusza Groszkowskiego i rozpoczęto wstępne prace. W skład 93-osobowego Komitetu Organizacyjnego II Kongresu weszli: członkowie Prezydium PAN, rektorzy wyższych uczelni, dyrektorzy placówek naukowych PAN praz prezesi towarzystw naukowych. Ostatecznie ukształtowało się 17 sekcji i 80 podsekcji. W stosunku do I Kongresu nastąpiło wyodrębnienie nowych dyscyplin i większa specjalizacja – pojawiła się m.in. informatyka, automatyka, architektura i urbanistyka, mechanika i metaloznawstwo. Szczególną uwagę zwrócono na nauki cybernetyczne, uważano, że ich rozwój przyczyni się do postępu w innych naukach.

Ekipa Gierka postanowiła odpowiednio wykorzystać przygotowywany Kongres. Hasło „Nauka w służbie narodu” oznaczał wykorzystanie nauki do budowy społeczeństwa socjalistycznego. Uchwała VI Zjazdu PZPR z grudnia 1971 r. o Planie 5-letnim, przypadającym na lata 1971–1975, oznaczała połączenie inwestycji gospodarczych z powstaniem programów badawczych stwarzających możliwości rozwoju nauki. W przemówieniu Gierka na rozpoczęciu II Kongresu padły słowa: „W obecnej strategii społeczno-ekonomicznego rozwoju kraju nauce polskiej przypada rola szczególna. Najbardziej charakterystyczną cechą tej strategii jest dążenie do organicznego zespolenia walorów socjalizmu z postępem naukowym i technicznym. Jest to główna dźwignia dynamicznego wzrostu gospodarki narodowej i wszechstronnego zaspokajania potrzeb społecznych, budowania nowoczesnego potencjału Polski i dobrobytu narodu”.

Uchwała końcowa Kongresu wskazywała, jakie osiągnięcia w przeszłości udało się uzyskać w minionym 25-letnim okresie oraz jakie zadania należy zrealizować w przyszłości. Podkreślono, że został osiągnięty strategiczny cel, jaki wyznaczył I Kongres – zwycięstwo teorii marksistowsko-leninowskiej jako orientacji metodologicznej, która obejmowała nie tylko nauki historyczne, ale także przyrodnicze i społeczne. Partyjni działacze na II Kongresie wielokrotnie zwracali uwagę na rewolucję naukowo-techniczną i praktyczne zastosowanie wyników badań w gospodarce i przemyśle. Miało to również konsekwencje w sposobie prowadzenia badań naukowych: miejsce nauki prowadzonej indywidualnie zajęła nauka uprawiana przez duże zespoły badawcze pracujące w wyspecjalizowanych instytutach wyposażonych w wyspecjalizowaną aparaturę. Kongres postulował doprowadzenie do ścisłej współpracy między nauką i gospodarką dla dobra społeczeństwa socjalistycznego. Podkreślono rolę Polskiej Akademii Nauk jako instytucji zajmującej się centralnym planowaniem rozwoju nauki. Przewidywano wzrost nakładów na działalność naukowo-badawczą w dochodzie narodowym z 2,5% w 1975 r. do 4% w 1990 r. oraz czterokrotny wzrost zatrudnienia kadry naukowej do 1990 r.

III Kongres Nauki – próba wyjścia z kryzysu?

Obradował od 5 do 7 marca 1986 r. w Sali Kongresowej Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie. Uczestniczyło w nim dwa tysiące delegatów ze wszystkich środowisk naukowych w kraju. KonŹródłogres został zorganizowany ponownie po hasłem „Nauka w służbie narodu”. Przygotowaniami kierował Komitet Organizacyjny powołany przez Prezydium PAN w październiku 1983 r., a jego przewodniczącym został prezes PAN Jan Kostrzewski. Komitet ustalił, że Kongres będzie miał charakter roboczy bez udziału gości zagranicznych, a prace przygotowawcze miały być prowadzone w ramach istniejących struktur nauki polskiej. W praktyce wyglądało to w ten sposób, że w trakcie prac przygotowawczych komitety naukowe i wydziały PAN dokonały oceny realizacji uchwał II Kongresu Nauki Polskiej i nakreśliły perspektywy rozwoju dyscyplin naukowych. Powołano również 16 interdyscyplinarnych zespołów problemowych, które odbywały swoje spotkania w październiku, listopadzie i grudniu 1985 r. Podejmowały one m.in. problemy edukacji narodowej, zdrowia społeczeństwa, ochrony środowiska naturalnego, rozwoju gospodarki żywnościowej, rozwoju biotechnologii oraz wykorzystania jej w przemyśle i rolnictwie, wykorzystania energii, informatyki i atomistyki w gospodarce narodowej, wykorzystania surowców w przemyśle chemicznym, rozwoju infrastruktury technicznej kraju.

III Kongres przypadł na okres rządów gen. Wojciecha Jaruzelskiego. Został zwołany w okresie, kiedy Polska znajdowała się w trudnej sytuacji gospodarczej i politycznej spowodowanej wydarzeniami stanu wojennego. Od połowy lat 80. rozpoczęła się również przebudowa systemu komunistycznego, kiedy w marcu 1985 r. w ZSRR władzę objął Michaił Gorbaczow. Rozprawa komunistów z „Solidarnością” i wprowadzenie stanu wojennego spowodowały ogromne wyniszczenie kraju oraz zahamowanie jego rozwoju. Ekipa Jaruzelskiego dostrzegała tę sytuację i w lutym 1982 r. wprowadzono tzw. reformy gospodarcze. Wprowadzały one podwyżkę cen i dzięki temu w 1983 r. udało się zatrzymać spadek dochodu narodowego. Niestety było to wyjście tymczasowe, ponieważ zmniejszenie inwestycji i kredytów zachodnich powodowało, że kraj nadal trwał w kryzysie. Pozycja nauki polskiej w tej sytuacji była niezwykle trudna. Ze względu na brak nakładów finansowych znalazła się ona w ogromnym zapóźnieniu w stosunku do nauki światowej.

W pierwszym dniu Kongresu odbywały się oficjalne przemówienia i referaty Prezydium Komitetu Organizacyjnego. W drugim dniu obrad dyskutowano nad wnioskami przedstawionymi przez zespoły problemowe, m.in. nad stanem i osiągnięciami polskiej nauki, oraz przewidywano rozwój poszczególnych dyscyplin naukowych. III Kongres dokonał rozliczenia osiągnięć i postulatów przyjętych na II Kongresie. Bilans ten nie był zadowalający, ponieważ ze względu na pojawiające się już w końcu lat 70. problemy gospodarcze i kryzys społeczno-polityczny na początku lat 80. nie udało się zrealizować planowanych nakładów finansowych na naukę. W końcowym oświadczeniu Kongres uznawał, że nauka nie może się rozwijać spontanicznie i musi być zsynchronizowana z planami społeczno-gospodarczymi kraju. Platformą działania miał być powołany jeszcze w grudniu 1984 r. Komitet ds. Nauki i Postępu Technicznego przy Radzie Ministrów i Urząd Postępu Naukowo- Technicznego i Wdrożeń, które przejęły w marcu 1985 r. zadania Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego i Techniki dotyczące m.in. opracowywania i finansowania Centralnych Projektów Badawczo-Rozwojowych o znaczeniu dla gospodarki narodowej oraz rozwijania współpracy naukowej z zagranicą. Podkreślono, że warunkiem szybkiego rozwoju nauki jest samodzielność środowisk naukowych. Zwrócono uwagę na uczelnie, które wspólnie z PAN powinny być ośrodkami życia naukowego. Zauważono również konieczność poszanowania etosu pracownika nauki, przywrócenie właściwej rangi krytyce naukowej jako warunkowi rozwoju nauki i poszukiwania prawdy w nauce. III Kongres wskazał perspektywy rozwojowe w poszczególnych dziedzinach i dyscyplinach naukowych do roku 2000. Postulował powołanie Centrum Upowszechniania Nauki, które miało się zająć upowszechnianiem osiągnieć naukowych w kraju i na świecie. Nie miał jednak takiego rozmachu i znaczenia jak poprzedni, ponieważ w ślad za planami perspektywicznymi nie szło poparcie władz w postaci nakładów finansowych z powodu braku środków.

Podsumowanie

Kongresy Nauki Polskiej (1951, 1973, 1986) były wyznacznikami polityki państwa wobec nauki i środowiska naukowego. Na ich przykładzie widać, jak wyglądała wypadkowa zmian polityczno- ideologicznych zachodzących w partyjnym aparacie władzy. Polska Akademia Nauk, powstała w wyniku uchwały I Kongresu, stała się instytucją realizującą wytyczne władz wobec świata nauki. Wprowadzona na I Kongresie marksistowska metodologia przetrwała w nauce przez cały okres PRL, jakkolwiek już w II połowie lat 80. miała ona mniejsze znaczenie.

Celem Kongresów Nauki Polskiej było ustalenie obiektywnej oceny stanu i osiągnięć nauki oraz określenie kierunków rozwoju poszczególnych dziedzin naukowych. Tę rolę diagnostyczną kongresy niewątpliwie spełniły.

Dr Monika Komaniecka, historyk, pracownik Oddziału IPN w Krakowie