W roku 2016 minęło dwadzieścia lat funkcjonowania największego europejskiego programu stypendialnego, czyli Działań Marii Skłodowskiej-Curie (Maria Curie Actions), finansowanego przez kolejne programy ramowe Unii Europejskiej (PR). To dobry moment na podsumowanie programu, który może pochwalić się 98 tysią- cami stypendystów.

Jeszcze dziesięć lat temu indywidualne stypendia MSCA przyznawane do- świadczonym naukowcom były uznawane za najbardziej prestiżowe granty europejskie, obecnie zdetronizowane przez granty Europejskiej Rady ds. Badań. Od samego początku wspierają one rozwój kariery naukowej, finansując badania i pracę w prestiżowych laboratoriach, np. udział trzydziestu badaczy pracujących w CERN przy odkryciu Bozonu Higgsa. Wśród stypendystów programu jest pięciu laureatów Nagrody Nobla i zwycięzcy filmowego Oskara, których oprogramowanie do wizualnych efektów specjalnych zostało wykorzystane w filmach Casino Royale oraz Charlie i fabryka czekolady. W dziedzinie chemii Nagrodę Nobla w roku 2014 otrzymał prof. Stefan Hell, który przyznał, że wygrał indywidualny grant MSCA w momencie krytycznym dla siebie jako naukowca. Dwa lata później, również z chemii, laureatem został prof. Ben Feringa, koordynator projektu MSCA ukierunkowanego na współpracę z przemysłem.

Momentem przełomowym dla MSCA był rok 2007, kiedy to działania koncentrujące się na finansowaniu mobilności międzynarodowej przekształ- cone zostały w jeden z pięciu głównych filarów 7PR (2007-2013). W obszarze PEOPLE nacisk został położony na tworzenie atrakcyjnych warunków pracy dla naukowców poprzez włączenie do kontraktów MSCA zapisów europejskiej „Karty Naukowca” i „Kodeksu postępowania przy zatrudnieniu pracowników naukowych”. Od 2014 r. głównym celem stało się umożliwienie pracownikom naukowym nabywania nowych kompetencji, zwiększanie interdyscyplinarności badań oraz poszerzanie doświadczenia we współpracy międzynarodowej i międzysektorowej, wspierających realizowanie kariery zawodowej w różnych sektorach.

7. Program Ramowy za nami, a w nim…

Siódmy PR z budżetem ponad 4,7 miliarda euro umożliwił sfinansowanie 10 600 projektów w pięciu kategoriach MSCA, w których wzięło udział około 40 tys. stypendystów (ponad 140 narodowości), z czego 24% przyjechało do Europy spoza krajów członkowskich UE i stowarzyszonych z 7PR. Uczestnictwo instytucjonalne z 90 krajów osią- gnęło liczbę prawie 20 tys., w tym 24% to udział sektora prywatnego. Uczestnicy opublikowali ponad 25 tys. artyku- łów i mają wyższy wskaźnik cytowań w porównaniu z osobami nieuczestniczącymi w programie.

A jak na tym tle wypada udział Polski w 7PR? 361 polskich uczestnictw w 256 różnych typach projektów umoż- liwiło uzyskanie funduszy na łączną kwotę 41,5 miliona euro, co stanowi niecałe 0,9% siedmioletniego budżetu MSCA. Jednocześnie kwota ta daje MSCA drugie miejsce po obszarze ICT i 10% udział w uzyskanych przez Polskę całkowitych środkach w 7PR. W tym samym okresie 31,8 milionów euro przyznano 271 węgierskim instytucjom, a o prawie 3 miliony mniej 194 organizacjom z Czech (29,1 mln euro).

A jak wypadamy jako kraj przyjmujący doświadczonych naukowców, któ- rzy przynajmniej dwa lata przebywali poza granicami kraju zatrudniającego (wymóg formalny programu)?

W sumie 76 badaczy otrzymało indywidualne granty, na łączną kwotę 6,56 mln euro, w ramach których badania były prowadzone w polskich uczelniach i instytutach badawczych. 55 spośród nich zdecydowało się na czteroletni grant reintegracyjny (większy wskaźnik sukcesu) dofinansowany rocznie kwotą 25 tys. euro. Tylko 17 osób z 5575 finansowych przez MSCA w 7PR realizowało dwu– lub trzyletnie projekty z rocznymi budżetami oscylującymi wokół 100 tys. euro. Z 76 naukowców, którzy wybrali Polskę, 15 by- ło cudzoziemcami, a 61 zadeklarowa- ło polskie pochodzenie. Sytuacja inaczej wygląda w przypadku projektów badawczo-szkoleniowych tworzonych przez międzynarodowe konsorcja adresowane do początkujących naukowców, w tym doktorantów. W ramach 70 projektów o łącznym budżecie 21,8 mln euro do lipca 2015 r. przyjechało do PolTabela 1. Liczba grantów indywidualnych przyznanych krajom na przyję- cie doświadczonych naukowców w 7PR. Ogółem 5575 W. Brytania 2117 Węgry 31 Francja 702 Czechy 18 Niemcy 560 POLSKA 17 Hiszpania 519 Cypr 7 Holandia 368 Słowenia 7 Włochy 266 Chorwacja 5 Dania 175 Bułgaria 2 Belgia 172 Estonia 2 Szwecja 159 Słowacja 2 Austria 145 Litwa 1 Irlandia 110 Malta 1 Grecja 71 Rumunia 1 Portugalia 70 Luksemburg 0 Finlandia 47 Łotwa 0 życie naukowe admin życie naukowe Forum Akademickie 1/2017 29 ski 115 badaczy, z których tylko 5 było obywatelami polskimi.

Reasumując, w ramach funduszy 7PR do lipca 2015 r. do Polski przyjecha- ło z zagranicy 352 naukowców, a 1079 wyjechało z kraju. Wśród wyjeżdżają- cych było 259 postdoków, którzy otrzymali indywidualne granty oraz 455 polskich doktorantów w ramach wyżej wspomnianych projektów. Z 36 polskich doświadczonych badaczy, którzy otrzymali grant na realizację indywidualnego projektu poza Europą (głównie w USA) tylko siedmiu zdecydowało się kontynuować roczne, finansowane przez KE, badania w polskiej instytucji.

A co słychać w programie Horyzont 2020?

Powyższe dane dotyczące 7PR wskazują, że oferta programu, któremu patronuje wielka polska uczona, nie spotykała się z zainteresowaniem krajowych instytucji, w przeciwieństwie do polskich doktorów zainteresowanych wyjazdami za granicę na indywidualne granty MSCA. Niestety ten sam trend utrzymuje się w kolejnym programie ramowym Horyzont 2020 (2014-2020). Wydaje się, że głównym problemem nie jest jakość składanych wniosków: Polska osiąga 10% wskaź- nik akceptacji wniosków trafiających na główną listę projektów finansowanych przez program, przy 12% średniej unijnej (wskaźnik dla Węgier i Czech to 9%). Mamy jednak duży odsetek wniosków słabych, które nie przekraczają progów akceptacji. Wynosi on dla nas aż 24%, przy 15% wskaźniku dla EU. O tym, że powinniśmy poprawić wyniki, mówią dane dla naszych południowych sąsiadów: Węgry mają tylko 19% odrzuconych wniosków, Czechy 20%. Najlepiej wypada Holandia z 11%, a najsłabiej Łotwa z 50%.

Większym problemem jest niski udział polskich instytucji w składanych wnioskach. W dotychczasowych 10 konkursach w 4 kategoriach Dzia- łań Marii Skłodowskiej-Curie (bez projektów Researcher’s Night, ze względu na inny charakter, jakim jest promocja zawodu naukowca) liczba wszystkich uczestnictw instytucjonalnych wyniosła ponad 59 tys., w tym grupa instytucji chcących zatrudnić naukowców w ramach kategorii Individual Fellowship (IF) osiągnęła liczbę 15 789. Polskie organizacje wystąpiły w 778 wnioskach (1,32%), 110 spośród nich zdecydowało się na IF, z których zaakceptowano tylko 9 projektów, a wskaźnik sukcesu wynosi 8,2%. W tych samych konkursach udział wzięło 585 instytucji z Czech (IF: 113 złożonych, 7 finansowanych, wskaźnik sukcesu 6,2%), z Węgier odpowiednio: 430 i 89 (6 IF finansowanych, co daje 6,7%). Hiszpania, z którą się często porównujemy, to 5443 i 1729 indywidualnych wniosków (finansowane 220 IF, wskaźnik 12,7%). Holandia, która ma podobną liczbę naukowców jak Polska, złożyła 3792 wnioski, w tym 765 IF (168 zaakceptowanych IF ze wskaźnikiem 22%).

Indywidualne granty są tutaj przywoływane, ponieważ przygotowanie wniosku jest prostsze niż w innych kategoriach MSCA. Pozostałe wymagają utworzenia konsorcjum międzynarodowego:

1) zainteresowanego realizacją czteroletniego programu badawczo-szkoleniowego dla doktorantów (Innovative Training Networks – ITN). Polskie instytucje uczestniczą w 22 z 336 finansowanych projektów, z czego koordynują dwa;

2) prowadzącego czteroletnią wymianę pracowników (naukowców, doktorantów, kadry technicznej i zarzą- dzającej) pomiędzy partnerami projektu pochodzącymi z różnych sektorów i/ lub krajów trzecich (Research and Innovation Staff Exchange – RISE). Finansowane są 22 projekty z udziałem polskich uczestników (wszystkich 257), 8 z nich jest koordynowanych przez polskie instytucje;

3) udziału dodatkowych partnerów z różnych sektorów, pomimo składania projektów przez pojedyncze instytucje na dofinansowanie pięcioletnich krajoWykres 1. Liczba złożonych aplikacji do MSCA/H2020 na 10 000 naukowców w EU-28 Wykres 2. Uczestnicy instytucjonalni MSCA w 11 konkursach H2020 admin życie naukowe 30 Forum Akademickie 1/2017 wych, regionalnych bądź instytucjonalnych programów studiów doktoranckich lub programów grantowych dla doświadczonych naukowców. Dwa polskie instytuty PAN (studia doktoranckie) oraz NCN (Program Polonez) realizują 3 z 52 dotychczas zaakceptowanych przez KE projektów typu COFUND.

W rezultacie Polska jest na ostatnim miejscu wśród EU-28, jeśli chodzi o liczbę składanych wniosków na 10 tys. naukowców. A ten sam wskaźnik dla naukowców korzystających z IF wynosi 1,31 przy 12,71 dla EU-28. Innym negatywnym efektem jest wysokość uzyskiwanych funduszy w ramach MSCA na jednego naukowca – kwota 375 euro plasuje nas na 22. miejscu.

Nasze słabe uczestnictwo moż- na byłoby uzasadnić niską wiedzą o ofercie MSCA wśród polskich instytucji i naukowców. Trudno jednak byłoby się zgodzić z taką argumentacją, gdyż akurat ten obszar unijnych programów ramowych jest, od samego początku naszego w nich udziału, mocno promowany tak przez KPK, jak i sieć regionalnych punktów kontaktowych. Pracownicy jednostek naukowych są zapraszani na organizowane przez nas cyklicznie dni informacyjne, seminaria czy warsztaty pisania wniosków, z udziałem ewaluatorów i osób realizujących projekty. Sieć KPK oferuje także weryfikację wniosków wysyłanych do Komisji Europejskiej. W ostatnich dwóch latach informacje o naszym udziale w H2020, w tym w MSCA, były przekazywane rektorom polskich uczelni podczas posiedzeń KRASP.

Innym pojawiającym się uzasadnieniem są niskie jakoby wynagrodzenia dla osób uczestniczących w projektach H2020. Jednak MSCA rządzi się swoimi prawami, stosując kwoty ryczał- towe i dając instytucjom elastyczność w sposobie ich wydatkowania na potrzeby projektu. Dodatkowo MNiSW dofinansowuje projekty MSCA, zarówno poprzez Granty na Granty, Premię na Horyzoncie, jak i dodatkowe finansowanie zaakceptowanych projektów typu RISE i COFUND.

Przed nami ostatnie cztery lata programu Horyzont 2020. Komisja Europejska przygotowuje na lata 2018- 2020 dodatkowe instrumenty, które mają zwiększyć uczestnictwo krajów słabo dotąd reprezentowanych w róż- nych obszarach H2020, w tym w MSCA. Fundusze przyznane Polsce do tej pory stanowią 1,35% wydatkowanego budżetu (niecałe 26 mln z prawie 2 mld euro), a udział naszych instytucji stanowi 1,26% wszystkich organizacji finansowanych przez MSCA. Bez zmiany podejścia, tak na poziomie krajowym, jak i instytucjonalnym, nie wykorzystamy szansy na umiędzynarodowienie polskiej nauki, jaką dają fundusze Dzia- łań Marii Skłodowskiej Curie, a stypendyści programu będą w dalszym cią- gu rzadkimi gośćmi w polskich laboratoriach.

Informacje o MSCA dostępne są na stronie: http://www.kpk.gov.pl/?page_ id=17190

Anna Wiśniewska, koordynator obszaru MSCA i polskiej sieci EURAXESS w KPK PB UE