Rocznie około 120 przewodów habilitacyjnych zostaje przerwanych na wniosek habilitanta lub habilitantki. Przyczyny takich wniosków są bardzo różne. Brak jest utrwalonej praktyki postępowania w tych przypadkach, opartej na jednoznacznej interpretacji obowiązujących przepisów prawnych. Powoduje to wiele konfliktów z udziałem habilitantów, recenzentów oraz władz jednostek prowadzących postępowania habilitacyjne. Autorzy – na podstawie własnego doświadczenia, analizy obowiązującego prawa, rozpoznania praktyki stosowanej przez jednostki organizacyjne uprawnione do nadawania stopni oraz Centralną Komisję do spraw Stopni i Tytułów – proponują ujednolicenie sposobu postępowania w przypadku cofnięcia wniosku o nadanie stopnia. Podstawą tej propozycji jest analiza obowiązujących przepisów, ale istotne znaczenie mają również wnioski wynikające z dotychczasowej praktyki.

Na podstawie analizy wniosków o zamknięcie postępowania habilitacyjnego, własnych doświadczeń oraz rozmów z dziekanami wielu wydziałów, które takie przewody prowadzą, można wskazać następujące przyczyny składania takich wniosków. Wielokrotnie wskazywanym powodem złożenia wniosku jest zły stan zdrowia habilitanta lub jego najbliższych. Wśród powodów niezwiązanych z przebiegiem postępowania wskazywana jest konieczność długotrwałego wyjazdu, najczęściej zagranicznego. Natomiast z przebiegiem postępowania lub oceną dorobku kandydatów związane są takie powody, jak brak środków na uzupełnienie badań, o które wnioskuje recenzent, przekonanie o braku obiektywizmu po stronie powołanego lub powołanych recenzentów, ocena, iż na podstawie uzyskanych recenzji nie ma szansy na pozytywne zakończenie postępowania habilitacyjnego bądź ujawnienie wcześniej opublikowanych prac, w których uzyskano bardzo podobne wyniki. Niewątpliwie w niektórych przypadkach, w których wskazywane są powody niezależne od habilitanta (np. zły stan zdrowia), faktyczne przyczyny wniosku są związane z przebiegiem postępowania, w szczególności z otrzymaniem negatywnych recenzji dorobku. W takich przypadkach istotnym czynnikiem jest, jak się wydaje, chęć uniknięcia „naukowej porażki”, utraty prestiżu w środowisku naukowym lub wobec studentów.

Zdarzają się przypadki, iż mimo złożenia przez habilitanta wniosku o zakończenie postępowania rada wydziału nie zgadza się na przerwanie przewodu, uznając, że byłoby to sprzeczne z „interesem społecznym”. Mimo odwołań od uchwał rad w tych sprawach, różnych opinii formułowanych przez recenzentów, Centralna Komisja do spraw Stopni i Tytułów podtrzymuje takie rozstrzygnięcia. Należy jednak zaznaczyć, że stanowiska rad wydziału w około 80% przypadków są przychylne takim wnioskom. Niemniej jednak brakuje utrwalonego poglądu co do warunków prawnych postępowania z wnioskiem o zamknięcie postępowania i zakresu kompetencji rady jednostki organizacyjnej prowadzącej postępowanie habilitacyjne. Analizy w związku z tym wymagają uzasadnienia decyzji odmawiających uwzględnienia wniosku habilitanta, a następnie przepisy regulujące postępowanie w takich przypadkach.

Status strony i interes społeczny

Analiza dostępnej dokumentacji wykazuje, że odmowa umorzenia postępowania habilitacyjnego jest z reguły uzasadniana względami „interesu społecznego”. Związek odmowy umorzenia postępowania z interesem społecznym jest wykazywany w różny sposób. Odmowę uzasadnia się tym, że: „umorzenie postępowania otworzyłoby możliwość skierowania wniosku o wszczęcie postępowania habilitacyjnego do innej uczelni, udokumentowanego tą samą rozprawą i dorobkiem naukowym”, „umorzenie wniosku może wpłynąć na inne osoby przygotowujące rozprawy do zaniechania starań o zachowanie wysokiego poziomu pracy naukowej”, „wydatkowano już środki na proces habilitacyjny i przewód należy zakończyć jednoznaczną decyzją”.

Niezależnie od tego, czy habilitant wnosi o zakończenie, zamknięcie lub podjęcie innej czynności prowadzącej do przerwania postępowania habilitacyjnego bez podejmowania decyzji merytorycznej, zakończenie tego postępowania w taki sposób oznacza w świetle obowiązującego prawa umorzenie tego postępowania. Oceniając podstawy prawne rozstrzygnięć, które odmawiają umorzenia postępowania habilitacyjnego mimo złożenia takiego wniosku przez habilitanta, należy uwzględnić w pierwszej kolejności przepisy ustawy z 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.U. z 2014 r. poz. 1852), powoływanej dalej jako ustawa o stopniach. Jednak ustawa ta nie reguluje wszystkich zagadnień proceduralnych i w art. 29 ust. 1 nakazuje, aby w postępowaniu dotyczącym nadania stopnia doktora habilitowanego w zakresie nieuregulowanym w tej ustawie stosować odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego (dalej Kpa). Wnioski o zakończenie, zamknięcie lub o umorzenie postępowania habilitacyjnego należy oceniać na podstawie art. 105 Kpa. Przepis ten reguluje sprawę umorzenia postępowania w następujący sposób:

„§ 1. Gdy postępowanie z jakiejkolwiek przyczyny stało się bezprzedmiotowe w całości albo w części, organ administracji publicznej wydaje decyzję o umorzeniu postępowania odpowiednio w całości albo w części.

§ 2. Organ administracji publicznej może umorzyć postępowanie, jeżeli wystąpi o to strona, na której żądanie postępowanie zostało wszczęte, a nie sprzeciwiają się temu inne strony oraz gdy nie jest to sprzeczne z interesem społecznym”.

Z przytoczonych wyżej uzasadnień odmowy umorzenia postępowania habilitacyjnego wynika, iż odmawiając umorzenia, rady jednostek organizacyjnych prowadzących postępowanie habilitacyjne opierały się na przepisie art. 105 § 2 Kpa. W świetle tego przepisu umorzenie postępowania uniemożliwia brak zgody innej strony niż habilitant albo sprzeczność umorzenia z interesem społecznym. Niektóre rady uznawały na gruncie tego przepisu, iż zajmują pozycję strony w postępowaniu, a zatem brak zgody rady stanowi taką przeszkodę. Prezentowano również stanowisko, iż przymiot strony przysługuje recenzentom w postępowaniu habilitacyjnym, a więc ich zgoda byłaby wymagana. Przypisywanie statusu strony radzie jednostki organizacyjnej prowadzącej postępowanie jest oczywiście nieuzasadnione, gdyż w świetle odpowiednio stosowanych przepisów Kpa jest ona ciałem wewnętrznym jednostki organizacyjnej pełniącej rolę organu prowadzącego postępowanie. Trudno również w świetle art. 28 Kpa uzasadnić status strony w przypadku recenzenta. W postępowaniu habilitacyjnym trudno byłoby wskazać inny poza habilitantem podmiot korzystający ze statusu strony, gdyż nawet ustawodawca przyznaje typowe uprawnienie strony, jakim jest prawo do składania odwołań od rozstrzygnięć zapadających w postępowaniu, jedynie habilitantowi (np. art. 21 ust. 1 ustawy o stopniach).

Wzgląd na ochronę interesu społecznego można rozważać jako okoliczność, która przemawia w świetle art. 105 § 2 Kpa za odmową umorzenia postępowania. Jednak rozpatrywanie przepisu § 2 jako podstawy umorzenia jest uzasadnione dopiero wtedy, gdy wyeliminujemy przepis art. 105 § 1 Kpa jako podstawę umorzenia postępowania habilitacyjnego. O ile przepis § 2 jedynie dopuszcza umorzenie w razie spełnienia określonych przesłanek, o tyle przepis § 1 nakazuje umorzenie, jeżeli postępowanie stało się bezprzedmiotowe. W pierwszej kolejności należy zatem ocenić, czy wniosek o umorzenie postępowania habilitacyjnego nie powoduje bezprzedmiotowości tego postępowania.

Wnioskodawca musi się ubiegać

Postępowanie habilitacyjne jest prowadzone na wniosek. Z przepisów art. 11 ust. 1 oraz art. 18a ust. 1 ustawy o stopniach wynika, że stopień doktora habilitowanego jest nadawany w drodze postępowania habilitacyjnego, wszczętego na wniosek osoby ubiegającej się o nadanie stopnia. W świetle tych przepisów należy ocenić, czy po złożeniu wniosku i wszczęciu postępowania wnioskodawca traci wpływ na kontynuację tego postępowania, które musi się zakończyć albo uchwałą nadającą taki stopień, albo odmawiającą nadania stopnia. Przy ocenie tej kwestii należy uwzględnić charakter przedmiotu postępowania, którym jest udzielenie uprawnienia do posługiwania się stopniem naukowym. Rozstrzygnięcie w tej sprawie ma wybitnie uprawniający charakter. Co więcej, może być wszczęte wyłącznie na wniosek osoby zainteresowanej. Niedopuszczalne jest wszczęcie takiego postępowania z urzędu, bez stosownego wniosku zainteresowanej osoby. Jeżeli do wszczęcia postępowania wymagany jest wniosek strony, a tak jest w przypadku ubiegania się o wydanie decyzji uprawniających, to z reguły wniosek ten musi być podtrzymywany przez stronę aż do momentu wydania decyzji. Wycofanie wniosku w takim postępowaniu prowadzi do bezprzedmiotowości postępowania.

Na charakter uprawnień strony w trakcie toczącego postępowania habilitacyjnego wskazuje główne określenie habilitanta stosowane w ustawie. Otóż habilitant jest określany w przepisach ustawy o stopniach jako „osoba ubiegająca się o nadanie stopnia”. Status osoby „ubiegającej się” ustawodawca potwierdza nie tylko w momencie składania wniosku (art. 11 ust. 1 i art. 18a ust. 1 ustawy o stopniach). Habilitant jest osobą „ubiegającą się” również w fazie dopuszczania go do postępowania (art. 12 ust. 2 pkt 3), w fazie oceny jego osiągnięć (art. 16 ust. 4), głosowania przez komisję habilitacyjną (art. 18a ust. 9), a nawet wnoszenia odwołania od negatywnej uchwały do Centralnej Komisji (art. 21 ust. 1). W całym okresie prowadzenia postępowania habilitant musi zatem „ubiegać się” o nadanie stopnia naukowego. Równorzędnym określeniem habilitanta stosowanym przez ustawodawcę jest „wnioskodawca” (np. art. 18a ust. 10), które występuje zarówno w okresie ubiegania się o wszczęcie postępowania, jak i w fazie oceny osiągnięć naukowych. Posługiwanie się określeniem „wnioskodawca” w odniesieniu do różnych czynności habilitanta w okresie prowadzenia postępowania potwierdza, że wniosek osoby zainteresowanej jest konieczny do momentu zakończenia tego postępowania.

Z analizy wskazanych wyżej przepisów wynika, że jeżeli habilitant wycofał wniosek i wystąpił o umorzenie postępowania, to przestał być osobą „ubiegającą się” o nadanie stopnia i „wnioskodawcą” w rozumieniu ustawy o stopniach. Bez „ubiegającego się” czy „wnioskodawcy” postępowanie nie może się toczyć, gdyż nie występuje przedmiot tego postępowania, jakim jest rozstrzyganie o nadaniu stopnia naukowego osobie zainteresowanej uzyskaniem takiego stopnia. Należy zatem umorzyć takie postępowanie w całości.

Z tego względu, w przypadku złożenia przez habilitanta wniosku wskazującego jednoznacznie na wolę zakończenia tego postępowania bez wydania rozstrzygnięcia merytorycznego, właściwą podstawą prawną do podejmowania rozstrzygnięcia w sprawie umorzenia postępowania habilitacyjnego jest art. 105 ust. 1 Kpa. Rozpatrywanie przesłanek umorzenia określonych w art. 105 ust. 2 Kpa jest nieuzasadnione. Nie ma zatem podstaw do odmowy umorzenia z powołaniem się na brak zgody innej strony w tym postępowaniu, czy na sprzeczność z interesem społecznym.

Za taką wykładnią przemawiają również względy praktyczne. Umorzenie postępowania oszczędza czas i koszty wszystkich jego uczestników. Nie ma również obawy, że umorzenie takie umożliwi obejście wymagań ustawowych i podjęcie postępowania habilitacyjnego w innej uczelni, udokumentowanego tą samą rozprawą i dorobkiem naukowym. Przeciwdziała temu centralna ewidencja wszystkich zgłoszonych habilitacji. Ponadto wnioskodawca wnoszący o wszczęcie postępowania habilitacyjnego jest zobowiązany do przedstawienia informacji o przebiegu postępowania habilitacyjnego, jeżeli ubiegał się uprzednio o nadanie stopnia doktora habilitowanego. Wynika to z przepisu § 12 ust. 2 pkt 5 rozporządzenia ministra nauki i szkolnictwa wyższego z 30 października 2015 r. w sprawie szczegółowego trybu i warunków przeprowadzania czynności w przewodzie doktorskim, w postępowaniu habilitacyjnym oraz w postępowaniu o nadanie tytułu profesora (Dz.U. z 2015 r. poz. 1842). W przypadku gdyby w postępowaniu habilitacyjnym pojawił się zarzut plagiatu, umorzenie postępowania habilitacyjnego również nie spowoduje uniknięcia odpowiedzialności prawnej w razie potwierdzenia się tego zarzutu.

Wnioski dotyczące podstawy prawnej umarzania postępowań habilitacyjnych odnoszą się w zasadzie również do przewodów doktorskich oraz postępowań o nadanie tytułu profesora. Postępowania w tych sprawach mają jednak pewne specyficzne elementy, które mogą wymagać odmiennego potraktowania.