W roku 2013 podział na kategorie A+, A, B i C wśród jednostek naukowych, które zgłosiły się do ewaluacji za lata 2009-2012 i były oceniane w ramach Komisji ds. Nauk o Sztuce i Twórczości Artystycznej (TA), nie odbiegał zasadniczo od analogicznych podziałów w innych obszarach nauki reprezentowanych przez inne komisje Komitetu Ewaluacji Jednostek Naukowych. Wprawdzie mniej jednostek w tej komisji otrzymało kategorię A+ lub A, ale i nieco mniej niż w innych komisjach otrzymało kategorię C – podobnie jak w innych komisjach większości jednostek przyznano kategorię B. Istnieje zatem zasadnicze podobieństwo wyników osiąganych w ewaluacji przez jednostki artystyczne (prawie wyłącznie uczelnie) i inne jednostki naukowe. Pomimo tego podobieństwa między jednostkami naukowymi z Komisji TA a jednostkami z innych komisji KEJN wystąpiły wyraźne różnice w reakcji na wyniki oceny dokonanej w roku 2013. Znalazły one sumaryczny wyraz w stopniu akceptacji zasad ostatniej ewaluacji przez odpowiednie środowiska naukowe.

Ankieta, którą KEJN przeprowadził w jednostkach naukowych po ogłoszeniu wyników ewaluacji z roku 2013, dobrze dokumentuje wspomniane różnice. O ile w komisjach ds. Nauk Ścisłych i Inżynierskich, ds. Nauk o Życiu i ds. Nauk Humanistycznych i Społecznych około 60% przebadanych jednostek wyraziło zaufanie do zastosowanych procedur ewaluacji, o tyle w Komisji TA odsetek ten był niższy niż jedna trzecia. Ponadto artykuły w czasopismach naukowych i monografie w językach kongresowych, które wśród jednostek w gestii pozostałych komisji lokowały się na miejscach od 1 do 4 w hierarchii najważniejszych, zdaniem jednostek, kryteriów ich oceny, w przypadku jednostek w gestii Komisji TA znalazły się na miejscach w drugiej, a nawet trzeciej dziesiątce kryteriów. Za najważniejsze kryterium w adekwatnej ocenie swej działalności jednostki TA uznały dorobek artystyczny – osiągnięcia naukowe zostały uznane za znacząco mniej ważne dla właściwej oceny tych jednostek. Opinie wyrażone przez jednostki TA jednoznacznie wskazują, że mają one silną świadomość wyróżniającej je specyfiki i jasne przekonanie o konieczności uznawania tej specyfiki za najważniejsze kryterium w ocenie ich działalności.

MNiSW i KEJN w przygotowanych na rok 2017 procedurach ewaluacyjnych odpowiedziały na te opinie, uznając także w najnowszym rozporządzeniu, że „kompleksowej oceny jakości działalności naukowej lub badawczo-rozwojowej” (par. 1) dokonuje się „w grupach nauk obejmujących obszary wiedzy”, w tym „w grupie nauk o sztuce i twórczości artystycznej” (sformułowanie ustawowe powtórzone w oficjalnym tytule komisji) w „obszarze sztuki i dyscyplinie naukowej nauki o sztuce” (par. 7). Nowe rozporządzenie powtarza zatem jednoznacznie, że „sztuka” (tworzenie dzieł artystycznych) i „nauki o sztuce” traktowane są równorzędnie. W tym rozporządzeniu symetria w traktowaniu nauki i sztuki znalazła także nowy wyraz w postanowieniach szczegółowych. Wprowadzają one dwie zasadnicze zmiany w stosunku do zasad przyjętych w poprzedniej ewaluacji. Po pierwsze, istotnie zwiększają dopuszczalny udział dorobku artystycznego w kryterium pierwszym (osiągnięcia naukowe i twórcze). Po drugie, o ile to możliwe w odniesieniu do sztuki, uściślają i precyzują zasady punktacji dorobku artystycznego, wprowadzając przy tym kategorię „dzieło wybitne”. Omówimy te zmiany niżej, poprzedzając ich omówienie bardziej szczegółowym przedstawieniem „mapy” obszaru sztuki w zainteresowaniach KEJN.

Zrównanie proporcji

Twórczość artystyczna w strukturze KEJN stanowi czwartą grupę obok nauk ścisłych, o życiu oraz nauk humanistycznych i społecznych. Jak wspomniano, zarówno w rozporządzeniu dotyczącym oceny z roku 2013, jak i dotyczącym roku 2017, mówi się o ocenie dokonywanej w „grupie nauk o sztuce i twórczości artystycznej – w obszarze sztuki oraz dyscypliny naukowej nauki o sztuce”. Do tej grupy zalicza się twórczość artystyczną oraz nauki o sztuce (np. teatrologia, muzykologia), a nie „nauki o twórczości artystycznej”, ponieważ takie nauki nie istnieją. Mamy zatem, zgodnie z oficjalnym dokumentem, obszar sztuki obejmujący dziedziny sztuk filmowych, muzycznych, plastycznych i teatralnych oraz dyscyplinę naukową „nauki o sztuce”, która należy do obszaru nauk humanistycznych. Dziedziny sztuk filmowych i sztuk teatralnych nie dzielą się już na dyscypliny. Dziedzina sztuk muzycznych dzieli się na następujące dyscypliny artystyczne: 1) dyrygenturę, 2)instrumentalistykę, 3) kompozycję i teorię muzyki, 4) reżyserię dźwięku, 5) rytmikę i taniec oraz 6) wokalistykę. W dziedzinie sztuk plastycznych wyróżnia się, z kolei, trzy dyscypliny: 1) sztuki piękne, 2) sztuki projektowe, oraz 3) konserwację i restaurację dzieł sztuki. Nie ulega wątpliwości, że można (nawet trzeba) dyskutować nad tym, czy należy taką klasyfikację uznać za rozłączny i wyczerpujący podział pewnej dobrze zdefiniowanej rzeczywistości działań artystycznych. Nie można jednak abstrahować od faktu, że te instytucjonalno-administracyjne podziały muszą znajdować wyraz czytelny i zrozumiały dla środowisk naukowych, w konstrukcji grup wspólnej oceny (GWO), określających, które jednostki naukowe należy w uprawniony sposób porównywać ze sobą. W przypadku Komisji TA postanowiono, biorąc także pod uwagę praktyczne względy związane z liczebnością jednostek określonego profilu, że takich GWO powinno być cztery: muzyka (MZ), teatr i film (TF), sztuki plastyczne (PS) oraz sztuki projektowe i konserwacja (PK). Zakładając powyższy podział zakresu twórczości artystycznej, nowe rozporządzenie w par. 8 wymienia i klasyfikuje typy dzieł artystycznych: muzycznych, teatralnych i filmowych, plastycznych oraz projektowych i konserwatorskich.

Bez wątpienia najbardziej radykalną zmianą (naszej opinii o jej radykalizmie z pewnością nie podzielą wszystkie środowiska uczelni artystycznych) jest zrównanie proporcji, w jakich osiągnięcia artystyczne (dorobek artystyczny, stworzone i upublicznione dzieła sztuki) i osiągnięcia naukowe (monografie, rozdziały w monografiach, artykuły w czasopismach naukowych) mogą wchodzić w skład oceny w najważniejszym i często decydującym pierwszym kryterium „osiągnięcia naukowe i artystyczne”. Ustalona obecnie na wniosek Komisji TA i zaakceptowana przez cały KEJN maksymalna proporcja 1:1 jest skuteczną realizacją szeroko zgłaszanych postulatów niedyskryminowania sztuki w procedurach ewaluacyjnych. Pamiętać należy, że podobnie jak wcześniej do ostatecznej oceny nie jest kierowany cały dorobek naukowy i artystyczny jednostki, a tylko (zależne od liczby pracowników naukowych) najwyżej punktowane dzieła naukowe i artystyczne, w których łącznej puli te drugie nie mogą stanowić więcej niż 50%.

Zasady punktacji dorobku

Drugą zasadniczą zmianą, którą wprowadza nowe r ozporządzenie, jest uściślenie zasad punktacji dorobku artystycznego oraz wprowadzenie kategorii „dzieło wybitne”. Stanowiąca załącznik do rozporządzenia ankieta jednostki naukowej (w pkt. 5) szczegółowo wymienia rodzaje dzieł artystycznych, które mogą być w niej uwzględnione. Należy zwrócić uwagę na warunek upowszechnienia dzieła po raz pierwszy w okresie objętym oceną (2013-2016) oraz to, że dane dzieło można zgłosić (czyli zaliczyć) tylko raz. Zapis ten ma nieco odmienne konsekwencje w wypadku różnych dziedzin sztuki. W sztukach filmowych i teatralnych osobno wymienić można np. reżyserię, scenariusz, aktorstwo czy scenografię jednego dzieła. W sztukach plastycznych warunek pierwszego ujawnienia dzieła nie odnosi się do wystaw indywidualnych złożonych z dzieł już wcześniej upowszechnionych. W sztukach muzycznych przez dzieło rozumie się zarówno konkretny utwór danego kompozytora, jak i akt jego wykonania (lub premierowego nagrania). Na przykład koncert skrzypcowy kompozytora X, prawykonany przez solistę Y z udziałem orkiestry pod dyrekcją Z, de facto będzie wymieniany trzykrotnie: w kategorii „autorstwo utworu muzycznego” oraz „prawykonanie utworu muzycznego” (dyrygent i solista). Będą to w istocie trzy dzieła, choć tytuł kompozycji jest jeden. Podobnie należy rozumieć np. autorstwo formy choreograficznej lub teatralnej oraz wiodącą rolę w spektaklu, jeśli dotyczą tego samego spektaklu; dwoje artystów, dwa dzieła (autorstwo i wykonanie), choć spektakl jako całość jest jeden. W przypadku wielokrotnych wykonań, co jest normą w teatrach, chodzi o spektakl premierowy, czyli wykonany po raz pierwszy w okresie objętym oceną.

Formą wymaganego upowszechnienia nowo powstałego dzieła muzycznego (kompozytor, wykonawca) może być koncert lub recital solowy live, nagranie płytowe lub opublikowanie partytury drukiem. W przypadku muzyki filmowej premiera filmu w obiegu kinowym, telewizyjnym lub galeryjnym. Do kategorii dzieła zalicza się także premierowe wykonanie kompozycji muzycznych, niebędące ich prawykonaniem, np. autorską płytę z sonatami Mozarta lub kwartetami Beethovena („2-4 wykonawców”), albo recital solowy z programem (nie pojedynczym utworem) wykonywanym po raz pierwszy. Dzieła w zakresie dyscyplin artystycznych, takich jak „rytmika i taniec” czy „reżyseria dźwięku”, wiążą się z kategorią „autorstwo”, nie „wykonawstwo”; wyjątkiem są role (wiodąca lub drugoplanowa) w spektaklu teatralnym czy filmie. We wszystkich przypadkach punktacja jest różnicowana w zależności od tego, czy upowszechnienie ma miejsce w kraju, czy za granicą. Ocena wagi wykonania w zależności od tego rozróżnienia, czyli rozstrzygnięcie, co ważniejsze: recital w Filharmonii Narodowej w Warszawie czy w sali domu kultury w Trondheim, należy do odpowiedniego zespołu ewaluacji (ZE). On także oceni czy dana firma producencka (także płytowa) zalicza się do renomowanych, czy nie.

Kontekst odbiorczy

W odniesieniu do zasad wcześniejszej oceny parametrycznej wprowadzono w planie ogólnym bardziej precyzyjne zapisy, według których nauka i sztuka, stanowiąc równoprawne obszary działalności akademickiej, przejawiają się w odmiennych formach dzieł. W obszarze sztuka doprecyzowano niektóre zapisy dotyczące parametrów kwalifikacji dzieł, jak na przykład w sztukach filmowych z uwagi na metraż filmu czy wykluczenie z puli „punktowanej” seriali telewizyjnych (w ankietach kilku jednostek pojawiły się bowiem setki zapisów w rodzaju: rola drugoplanowa w serialu pod tytułem XYZ, odcinek 564 itp.). W przypadku sztuk plastycznych wprowadzono rozróżnienie dzieł (i ich punktacji) ze względu na miejsce ich upowszechniania w przestrzeni publicznej lub w obiegu galeryjnym oraz sieci Internetu i środowisku elektronicznym. W tym podziale dookreślenia wymaga sytuacja dzieła w przestrzeni publicznej, w której artysta oprócz artefaktu intencjonalnego ujawnianego po raz pierwszy musi stworzyć dla niego również kontekst odbiorczy. Dzieła te są punktowane wyżej, ponieważ nie mają gotowej „obudowy” (często nazywanej polem sztuki), jaką zapewnia w szczególności galeria – trzeba im zatem zbudować cały kontekst, by mogły stać się sztuką. Kontekst taki jest „gotowy” (w różnych sensach) w obiegu galeryjnym i środowiskach elektronicznych. Jak zawsze w sztuce, w indywidualnych realnych przypadkach rozróżnienia takie nie będą zero-jedynkowe. Złożoność tej sytuacji będzie wyjaśniana na szkoleniach dla członków zespołów ewaluacyjnych oraz w formie odpowiedzi na „najczęściej zadawane przez jednostki naukowe pytania”. Dzieła plastyczne otrzymują też różne wartości punktowe (określone w  rozporządzeniu) ze względu na krajowy lub zagraniczny obszar udostępniania.

W obszarze sztuki będzie też możliwe punktowanie dzieł wybitnych, nagradzanych za wartości artystyczne przez określone podmioty zewnętrzne wobec KEJN. Oceny tych podmiotów podlegać będą oczywiście akceptacji przez odpowiednie zespoły ewaluacyjne.

Ostatnim problemem, na który chcemy zwrócić uwagę w nowym rozporządzeniu, jest udział w zespołach eksperckich (pkt 12 ankiety). W odniesieniu do obszaru sztuki (pkt 4) chodzi przede wszystkim o udział w jury konkursów i festiwali artystycznych. Również tu zespół ewaluacji będzie rozstrzygać, czy konkurs/festiwal był zorganizowany przez renomowany ośrodek artystyczny, instytucję kultury lub uczelnię artystyczną, biorąc pod uwagę również zasięg konkursu (regionalny, krajowy, zagraniczny). Różnica między pracą w jury Międzynarodowego Konkursu Chopinowskiego oraz lokalnego konkursu dla młodych wykonawców, np. klarnecistów, jest oczywista.

Wśród wielu problemów, jakimi zajmowała się Komisja TA, znalazły się też te dotyczące szczególnie obszaru nauk humanistycznych. Chodzi przede wszystkim o monografie. Wprowadzone przez nowe rozporządzenie zmiany w tym zakresie są jednak przedmiotem osobnego opracowania.