Widmo krąży nad światem – widmo zielonej gospodarki. W OECD i Unii Europejskiej koncepcja (różnie nazywanego) zielonego wzrostu przebiła mury departamentów środowiska i przebojem wdarła się do wielu innych działów, m.in. gospodarki, nauki i innowacji, polityki fiskalnej. Kiedy jeszcze kilka czy kilkadziesiąt lat temu jak mantra powtarzaliśmy „konkurencyjność”, „innowacje” lub „wzrost gospodarczy”, teraz dotarło do nas pytanie Słowackiego, zadane w stosunku do Polski. Trawestując Słowackiego pytamy zatem: „wzrost gospodarczy” – ale jaki?, „innowacje” – ale w jakim celu?, „konkurencyjność” – ale w imię czego?

Dwa podstawowe czynniki, które w ostatnich latach przesunęły „zielony wzrost” i „gospodarkę o obiegu zamkniętym” na czoło agendy polityk oraz debaty publicznej, to zmiana klimatu oraz następstwa kryzysu.

Jeszcze kilka, kilkanaście lat temu argumenty zaprzeczające zmianie klimatu spowodowanej działalnością gospodarczą człowieka były obecne w obiegu naukowym, w tej chwili traktowane są z największą podejrzliwością. Nawet jeśli takie wątpliwości się zgłasza, polityczną odpowiedzią na nie jest „zasada ostrożności”.

Ważnym argumentem wspierającym potrzebę podejmowania polityk „zielonego wzrostu” jest nieliniowy charakter zjawisk powodowanych przez zaburzenia biosfery – podkreśla się, że po przekroczeniu pewnych parametrów (np. obecności CO2 w atmosferze) zmiany klimatu, które oddziałują na siebie i wzmacniają się (np. susze, podnoszenie się poziomu morza, topnienie pokryw lodowych), mogą wywołać ciąg katastrof trudnych do opanowania dostępnymi środkami polityk rządowych oraz powodujących niewyobrażalnie wysokie koszty.

Z kolei kryzys gospodarczy lat 2008-10 podważył obowiązujące dotąd kanony polityk gospodarczych (deregulacja, prywatyzacja, niskie podatki) oraz poglądów na rolę państwa. PKB przestał być wykorzystywany jako jedyna i uniwersalna miara sukcesu gospodarczego i społecznego, na czoło zaczęły wysuwać się takie kwestie jak jakość życia, użyteczność społeczna, ochrona środowiska itp. Nastąpił powrót do uznania roli państwa jako siły niezbędnej, aby społeczeństwa mogły sprostać globalnym wyzwaniom.

Łącznym następstwem działania obu czynników jest poszukiwanie nowych źródeł wzrostu w zielonych innowacjach gospodarczych i społecznych. Zwraca się uwagę na to, że jednym z motorów wzrostu w krajach rozwiniętych gospodarczo powinna być reindustrializacja, prowadzona jednak na nowych zasadach, tj. „zielonego wzrostu” i „gospodarki o obiegu zamkniętym”.

Obieg zamknięty

OECD podkreśla: „Rosnące obawy związane z brakiem równowagi ekologicznej w poprzednich wzorcach rozwoju gospodarczego oraz zwiększona świadomość potencjalnego, przyszłego kryzysu klimatycznego wykazały w sposób oczywisty, że środowisko naturalne i gospodarka nie mogą być dłużej rozpatrywane oddzielnie. Jednocześnie kryzys finansowy i gospodarczy otworzył możliwości realizowania polityki, która będzie promowała uzdrowienie i odnowienie wzrostu w sposób bardziej zrównoważony ekologicznie i społecznie. Podczas wychodzenia z kryzysu, a także w okresie późniejszym, niezbędna będzie strategiczna wizja, która pozwoli rządom na zagwarantowanie integralności polityki gospodarczej, ekologicznej i sprawiedliwości społecznej, spójnej zarówno na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym”.

Pojęcie „circular economy” (lub „gospodarki o obiegu zamkniętym”) określa gospodarkę, która nie stwarza żadnych odpadów ani zanieczyszczeń, w której obiegu zarówno składniki organiczne, jak i nieorganiczne, nie wprowadzają zmian do biosfery. Pojęcie to należy odróżniać od pokrewnych, lecz szerszych, takich jak „zielony wzrost”, „zielona rewolucja”, „zielony rozwój gospodarki”. Np. pod pojęciem „zielony rozwój gospodarki” rozumie się nową ścieżkę rozwoju społeczno-gospodarczego, w bardziej efektywny sposób realizującego cele zrównoważonego rozwoju, jako nowe podejście do rozwoju społecznego i gospodarczego, a nawet, jak się podkreśla, „nową formę budowy narodu”, „nowy paradygmat kapitalizmu” (Thomas L. Friedman) oraz „katalizator dodatnich zmian w społeczeństwach” (Naomi Klein).

Gospodarka o obiegu zamkniętym dąży do zwiększenia udziału odnawialnych lub wtórnych surowców z jednoczesnym zmniejszeniem zużycia surowców i energii oraz ograniczeniem emisji i strat materialnych. Jest ona przeciwieństwem modelu liniowego opartego na założeniu, że zasoby naturalne są dostępne, obfite, łatwe do pozyskania. Stary paradygmat traktował zanieczyszczenia, odpady, emisję CO2 jako „koszty zewnętrzne”, które można ignorować, co m.in. miało wsparcie w zakorzenionym w myśli helleńsko-chrześcijańskiej micie dominacji człowieka nad naturą.

Korzyści dla Europy z wdrożenia gospodarki cyrkulacyjnej mogą być ogromne, takie jak zmniejszenie presji na środowisko w Europie i na świecie oraz minimalizowanie silnej i rosnącej zależności Europy od importu, co jest ważne, gdy inne regiony coraz energiczniej konkurują o zasoby. Strategia ta może również prowadzić do znacznych oszczędności kosztów i zwiększenia konkurencyjności przemysłu europejskiego, a jednocześnie tworzenia nowych miejsc pracy.

Źródła i konsekwencje „zielonego wzrostu” i „gospodarki o obiegu zamkniętym” powodują, że nie jest to problem dla polityki sektorowej, np. ochrony środowiska lub gospodarki, tylko dla polityki horyzontalnej, przekraczającej granice resortów. Tak właśnie problemy te są traktowane w pracach eksperckich, strategiach i legislacji Unii Europejskiej i OECD. Szczególną rolę ma tu do odegrania wdrażanie innowacji uznawane za krytyczny element napędzający „zieloną” gospodarkę i tworzenie nowych stanowisk pracy.

Wejście na drogę „zielonego wzrostu” i budowanie „gospodarki o obiegu zamkniętym” to „proces długotrwały i niełatwy, wymagający zaangażowania wszystkich zainteresowanych stron oraz budowania świadomości w celu dostosowania uczestników rynku do zachodzących przemian społeczno-gospodarczych. Przejście do okrągłej gospodarki musi obejmować wszystkie grupy interesariuszy: rządy, przedsiębiorstwa i banki, społeczeństwo obywatelskie i obywateli. Wymaga ono innych modeli biznesowych i podatkowych, strumienia nowych innowacji technologicznych i społecznych oraz nabycia nowych umiejętności i wiedzy. Transformacja gospodarki na « zieloną ścieżkę» wymaga także przekształceń w obszarze kompetencji, rozwoju innowacji oraz ładu organizacyjnego, a także budowania szerokiego poparcia społecznego dla podejmowanych działań. W szczególności istotna jest reorganizacja produkcji w łańcuchu dostaw, prowadząca do optymalizacji procesów oraz ograniczenia ich energo– i materiałochłonności. Podejmowane działania powinny być również ukierunkowane na stałe monitorowanie oraz kreowanie potrzeb konsumentów. Ważną kwestią jest także skuteczna koordynacja i efektywna komunikacja pomiędzy poszczególnymi szczeblami władzy, a także zintensyfikowanie dialogu pomiędzy rządem a przedstawicielami branż i sektorów przemysłowych, w celu bardziej efektywnego wypracowania zasad adaptacji przedsiębiorców do zmieniających się uwarunkowań gospodarczych” (Ministerstwo Energii).

Zielone innowacje

W ostatnich raportach OECD zwraca się uwagę na to, że polityka naukowa i innowacyjna powinny mieć charakter „polityki transformacyjnej”, zmieniającej gruntownie dotychczasowy sposób patrzenia na rozwój społeczno-gospodarczy. W niektórych krajach ogłoszono „strategie transformacji” ku „zielonemu wzrostowi” (Polska nie ma takiej strategii). Podkreśla się, że polityka zielonego wzrostu powinna mieć charakter „eksperymentujący” (przedsiębiorcze odkrywanie, innowacyjne sposoby realizacji zadań publicznych; formułowanie i realizacja polityk powinny w znacznie większej mierze korzystać z wiedzy, doświadczenia i opinii obywateli).

„Zielony wzrost” i „gospodarka o obiegu zamkniętym” są przedmiotem wielu inicjatyw, strategii i regulacji międzynarodowych, Unii Europejskiej i OECD. Zasobooszczędna Europa to jedna z siedmiu inicjatyw flagowych Strategii Europa 2020.

Realizacja ich zakłada sięgnięcie po instrumenty polityki naukowej, technologicznej i innowacyjnej oraz edukacyjnej, i połączenie ich w komplementarną całość.

Wybór kierunków oraz instrumentów interwencji w dziedzinie polityki naukowej, technologicznej i innowacyjnej oraz edukacyjnej wymaga sięgnięcia po narzędzia „policy intelligence” (takie jak technologiczne mapy drogowe, analizy trendów, analizy bibliometryczne i patentowe, foresight, prognozy) oraz (w Polsce) uwzględnienia wyników prac analitycznych w Krajowym Programie Badań. Systemy finansowania generalnie sprzyjają specjalizacji naukowej, ale wejście na zieloną ścieżkę wymaga ich przekształcenia w celu ułatwienia finansowania badań interdyscyplinarnych odnoszących się do innowacji ekologicznych. Nie ma niemal dyscyplin, które nie wnosiłyby wkładu do budowy zielonych technologii (np. chemia, inżynieria chemiczna, materiałoznawstwo, fizyka, energia, ekologia, astronomia, nauki rolnicze i biologiczne, biochemia, genetyka, biologia molekularna, immunologia i mikrobiologia, nauki społeczne i humanistyka).

Jako przykłady opartych na badaniach naukowych zielonych innowacji można przytoczyć:

Zrównoważony transport – technologie akumulatorów pojazdów elektrycznych (wysokowydajne akumulatory dla zwiększenia zasięgu aut elektrycznych), ogniwa elektryczne (urządzenia do produkcji ogniw), system zarządzania akumulatorem oraz interfejs umożliwiający jego współpracę z pojazdem, infrastrukturę pojazdów elektrycznych, normy w zakresie interfejsu łączącego pojazd elektryczny z urządzeniem ładującym, silniki i maszyny elektryczne, zintegrowane, intermodalne koncepcje transportu, obejmujące systemy zarządzania ruchem ulicznym, środki transportu publicznego, systemy logistyczne do przewozu towarów itd.;

Energetyka odnawialna – efektywność energetyczną (poprawa energooszczędności procesów produkcyjnych, produktów i budynków, budownictwo zeroemisyjne), energetykę wiatrową (np. poprawa wydajności turbin i instalacji morskich, połączenia turbin wiatrowych z sieciami elektroenergetycznymi, poprawa serwisowania turbin), energetykę wodną (rzek oraz pływów i fal morskich), energetykę słoneczną (np. obniżenie cen modułów słonecznych), energetykę słoneczną cieplną (np. poprawa sprawności ogniw, umieszczanie paneli słonecznych w miejscach największego nasłonecznienia, np. na Saharze, oraz łączenie ich z europejską siecią energoelektryczną), energetykę geotermalną, energetykę wytwarzaną z biomasy i biopaliw, inteligentne sieci, lepsze formy magazynowania;

Technologie na rzecz efektywności materiałowej – projektowanie produktów pozwalających na użycie mniejszej liczby materiałów, optymalizacja procesów produkcyjnych;

Technologie na rzecz gospodarki odpadami i recyklingu – zapobieganie powstawania odpadów i/lub przetwarzanie ich za pomocą metod przyjaznych dla środowiska;

Technologie na rzecz zrównoważonej gospodarki wodnej – np. systemy uzdatniania wody przekształcające wodę gruntową oraz wody słone w czystą wodę pitną;

Ekologiczny łańcuch wartości – w odniesieniu do poszczególnych branż i firm;

Usługi ekologiczne – na rzecz przyjaznego środowisku wytwarzania i magazynowania energii, efektywności energetycznej i materiałowej, gospodarki odpadami i recyklingu, zrównoważonej gospodarki wodnej, ekologicznego transportu).

Zakładając – co jest więcej niż pewne – że zieleń w badaniach naukowych, innowacjach, technologiach i gospodarce nie pozostanie przejściową modą nazewniczą, ale wpisze się na trwałe w nasze myślenie i wpłynie na programy badań naukowych i technologicznych, warto pokrótce ująć ją w punktach.

Oto charakterystyka „gospodarki o zamkniętym obiegu” i „zielonego wzrostu”:

Ekoefektywność – tworzenie większej liczby towarów i usług przy użyciu mniejszych zasobów i mniejszej ilości odpadów i zanieczyszczeń;

Minimalizacja i optymalizacja wykorzystywania surowców z jednoczesnym zapewnieniem większej wartości produktów przy użyciu mniejszej liczby materiałów;

Zmniejszenie zależności od importu zasobów naturalnych;

Spadek zużycia energii i wody;

Zwiększenie udziału energii odnawialnej i recyklingu surowców i energii;

Redukcja emisji zanieczyszczeń;

Utrzymanie wartości produktów, komponentów i materiałów w gospodarce przez przedłużony czas życia produktu; ponowne wykorzystywanie komponentów;

„Eco-decoupling”, czyli wzrost gospodarczy bez widocznego wzrostu kosztów środowiskowych;

Gospodarka niskoemisyjna;

Zrównoważone społeczeństwo;

„Zielony przemysł” – usługi i technologie mające na celu zmniejszenie ujemnego wpływu na środowisko lub łagodzenie skutków różnych form zanieczyszczenia;

Technologie oszczędzania zasobów; budynki o zerowym zużyciu energii.

Tędy droga

Czynniki ułatwiające wprowadzenie „gospodarki o zamkniętym obiegu” i „zielonego wzrostu”:

Design (eko-design – podejście do projektowania produktów polegające na uwzględnieniu wpływu produktu na środowisko podczas jego całego cyklu życia; co-design, włączający do projektowania wszystkich interesariuszy, cradle to cradle design, design thinking, projektowanie holistyczne);

Naprawy, remonty, regeneracja, „zrób to sam”, produkcja domowa;

Recykling, precykling;

Ekoinnowacje (technologiczne, społeczne, organizacyjne, sekwestracja CO2, zielone technologie, innowacje obywatelskie, innowacje oddolne (grassroots), innowacje inkluzyjne, tj. ukierunkowanie na podnoszenie standardu życia warstw uboższych, rozwiązania oparte na działaniu natury, inspirowane, wspierane lub kopiowane z natury, innowacja skupiona na użytkowniku);

Modele biznesowe (zrównoważone modele biznesowe innowacji, zrównoważony rozwój produktu, system produkt-usługa, model biznesowy, którego celem jest zapewnienie stabilności konsumpcji i produkcji, wspólna konsumpcja, ekonomia dzielenia się, współpraca i przejrzystość wzdłuż „łańcucha wartości”, ekobiznes, dostęp zamiast własności, symbioza przemysłowa – współpraca między firmami, dzięki której odpady lub produkty uboczne jednego ogniwa stają się surowcem dla drugiego, model redukcji odpadów (WARM));

Zarządzanie, kompetencje, wiedza i etyka (podnoszenie świadomości na temat zmiany stylu życia i wzorców konsumpcji, ekonomia ekologiczna, e-sprawiedliwość, ekoetyka, kształcenie, masowe otwarte kursy on-line, otwarty dostęp, otwarte dane, zaangażowanie obywateli, publiczne konsultacje, partycypacja publiczna, przedsiębiorczość społeczna, monitoring i wskaźniki, pomiar zrównoważenia, społeczna odpowiedzialność biznesu, odpowiedzialne badania i innowacje, społecznie odpowiedzialne inwestycje, imperatyw odpowiedzialności, zasada ostrożności, zrównoważona konsumpcja, indeks zrównoważonego społeczeństwa, zarządzanie na rzecz zrównoważonego rozwoju, ekologia przemysłowa, koncepcja ekosystemu innowacji, ocena cyklu życia, product stewardship – sytuacja, w której wszyscy zaangażowani w cykl życia produktu są odpowiedzialni za zmniejszenie jego ujemnego wpływu na środowisko, zdrowie i bezpieczeństwa, zasada 3R: Reduce, Reuse, Recycle; living labs, inteligentne miasta, zerowe zużycie);

Bodźce ekonomiczne, polityczne i prawne (polityka podażowa, zielone zamówienia publiczne, polityka konsumencka, zachęty podatkowe i finansowe dla obniżenia cen zielonych technologii i bardziej efektywnej eksploatacji zasobów, podatki i opłaty środowiskowe, przesunięcie opodatkowania z pracy na zasoby naturalne i zanieczyszczenia, nagrody za zielone innowacje, stopniowe znoszenie dotacji szkodliwych dla środowiska); kwoty, sankcje, kredyty, minima i maksima, partnerstwo publiczno-prywatne, programy certyfikacji, zbywalne zezwolenia, systemy zezwoleń, systemy refundacji depozytów, normy techniczne, internalizacja kosztów środowiskowych, systemy depozytowe, rozszerzona odpowiedzialność producenta, mechanizmy finansowe wspierające gospodarkę zamkniętego obiegu, klauzule eksperymentalne, inteligentne regulacje, inteligentne zarządzanie, przedsiębiorcy polityczni, społecznie odpowiedzialne polityki, transformacja systemowa, zarządzanie transformacją, eksperymenty polityki, spójność różnych polityk na rzecz zapewnienia zielonego wzrostu).