Jednym z uprawnień posiadacza Karty Polaka jest możliwość podejmowania studiów na zasadach obowiązujących obywateli polskich (art. 43 ust. 5a ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym, zw. dalej PSW). Powstało więc pytanie, czy uzyskanie Karty Polaka w toku kształcenia już „podjętego” odpłatnie na zasadach określonych w art. 43 ust. 3 pkt 4) w zw. z ust. 4 pkt 2) PSW również daje możliwości „przejścia” na zasady „obowiązujące obywateli polskich”? Wszak wg art. 6 ust. 5 pkt 3 ustawy o Karcie Polaka jej posiadacz ma prawo do podejmowania i odbywania m.in. studiów na zasadach „określonych w PSW”. A PSW mówi tylko o podejmowaniu, trudno zaś uznać, że zmiana zasad na obowiązujące obywateli polskich w toku studiów podjętych na zasadach „cudzoziemskich” jest ich „podejmowaniem”. PSW jednak „rozróżnia” te dwa terminy, bo np. w art. 43 ust. 2 wskazuje możliwość „podejmowania i odbywania”, zaś w 5a jedynie „podejmowania”. Należałoby więc konsekwentnie uznać, że Karta Polaka uzyskana w toku studiów już podjętych… nic nie daje.

Podejmowanie a odbywanie

Jednak zdaniem Departamentu Współpracy Międzynarodowej MNiSW: uzyskanie Karty Polaka w toku kształcenia już „podjętego” odpłatnie na zasadach określonych w art. 43 ust. 3 pkt 4 w zw. z ust. 4 pkt 2 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym również daje prawo do przejścia na studiowanie na zasadach obowiązujących obywateli polskich. Stanowisko MNiSW może nie być trafne, bo pomija ustawową konstrukcję wiążącą „odbywanie” z „podejmowaniem”, funkcjonującą w art. 43 ust. 2 i ust. 5, której już nie przeniesiono konsekwentnie do ust. 5a, gdy posiadaczy Karty Polaka wkreślono z ust. 2 i 5, przenosząc do nowego 5a. Innymi słowy, choć w ustawie o Karcie Polaka koniunkcję zachowano, to ustawa ta zawiera odesłanie nie do zasad obowiązujących obywateli polskich, a do zasad określonych w… PSW, a więc dopiero na gruncie PSW można orzec, co się posiadaczowi Karty „należy”. Załóżmy jednak, że dywagacje o różnicy między „podejmowaniem” a „podejmowaniem i odbywaniem” są zaniedbywalne i prawo do „przejścia” w toku studiów jest. Ale w jakim trybie je realizować? Czy wystarczy np. decyzja rektora?

Poprzez rekrutowanie?

Dalsze wątpliwości powstają co do prawidłowości przenoszenia (się) osób, które uzyskały Kartę Polaka, studiujących na zasadach odpłatności na studiach stacjonarnych, w toku tych studiów, na studia „bezpłatne”, z pominięciem warunków rekrutacji, w tym rywalizacji o miejsca z obywatelami polskimi. Chcąc interpretować ściśle zwrot „podejmować” z ust. 5a, należałoby takim osobom umożliwić konkurowanie o „bezpłatne” studia, na które wstęp nie jest wolny, tylko w trybie rekrutacji. Inaczej mielibyśmy do czynienia ze swoistym omijaniem przepisów regulujących wstęp na studia. Taką też wykładnię w ostatnim czasie upowszechnia MNiSW, choć nie wskazując, że rekrutacja dotyczy tylko kierunków, na które wstęp nie jest wolny i zastrzegając, że ta wykładnia jest wyłącznie „oświadczeniem wiedzy w danej sprawie, nie stanowi źródła uprawnień, czy też obowiązku, nie jest też wiążąca dla uczelni lub innych podmiotów”. Jeśli jednak wstęp nie jest wolny i mocą uchwały senatu obowiązuje rekrutacja, to od nowelizacji 2014 r. pamiętać należy, że senat ma obowiązek określać tzw. okienka rekrutacyjne („termin rozpoczęcia i zakończenia rekrutacji” wg art. 169 ust. 2 PSW). Warto otworzyć je dość szeroko, by umożliwić rekrutację – np. cudzoziemców pozyskujących uprawnienia do studiów na zasadach obowiązujących obywateli polskich – praktycznie permanentnie. Nie ma także podstaw, by wyłączać cudzoziemców z puli przyjęć na studia stacjonarne limitowanej art. 8 ust. 4, nawet gdyby część z nich studiowała na zasadach odpłatności wg rozporządzenia do art. 44 ust. 1 PSW.

Prawo pobytu rodzi koszty?

Z art. 244 ust. 1 ustawy o cudzoziemcach: „W karcie pobytu umieszcza się: 11) adnotację «dostęp do rynku pracy» – w przypadku zezwolenia udzielonego cudzoziemcowi, który jest uprawniony do wykonywania pracy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub jest zwolniony z obowiązku posiadania zezwolenia na pracę”. Z dniem 1 maja 2014 r. w PSW pojawił się w art. 43 ust. 2a w brzmieniu: „Cudzoziemcy, którzy posiadają kartę pobytu z adnotacją «dostęp do rynku pracy» lub wizę Schengen lub wizę krajową wydaną w celu wykonywania pracy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, mogą podejmować i odbywać studia wyższe, studia doktoranckie oraz kształcenie w innych formach, a także uczestniczyć w badaniach naukowych i pracach rozwojowych na zasadach odpłatności . Osobom tym nie przysługuje prawo do stypendium socjalnego, stypendium specjalnego dla osób niepełnosprawnych i zapomóg”. Art. 17 ust. 5 ustawy o Karcie Polaka stanowi: „Karta Polaka traci ważność z chwilą nabycia obywatelstwa polskiego albo uzyskania zezwolenia na pobyt stały na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej”. Powstało więc pytanie, co z osobami, które utraciły Kartę Polaka, bo uzyskały zezwolenie na pobyt stały z jednoczesnym „wbiciem” powyższej adnotacji. Ich sytuacja pobytowa się poprawia, ale czy „podpadają” pod odpłatność za studia i brak pomocy materialnej?

5 i 2 przed 2a?

W opinii Departamentu Współpracy Międzynarodowej MNiSW tak nie jest, gdyż art. 43 ust. 2a ww. ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym należy stosować po uwzględnieniu wyjątków od niego, zawartych w art. 43 ust. 2, 3, 5 i 5a. Jeśli tak, to byłby to rzadki przypadek w legislacji, gdy przepis później dodany, zamiast stanowić wyjątek od przepisów go poprzedzających, sam ma być stosowany z uwzględnieniem wyjątków od niego, jakimi są przepisy istniejące wcześniej. Nadto zdaniem tego departamentu ograniczenie zawarte w art. 43 ust. 2a PSW dotyczy tylko cudzoziemców, którzy przybywają do Polski w celu podjęcia pracy i w związku z tym umieszcza się im w karcie pobytu adnotację „dostęp do rynku pracy”. Przepis ten nie dotyczy zaś cudzoziemców, którzy przybyli do Polski w celu podjęcia studiów. Tylko jak sprawdzić cel przybycia? Czy osoby otrzymujące „wbity” dostęp już po przybyciu do Polski (np. z Kartą Polaka) mogą być uznawane za przybyłe w celu podjęcia studiów? A jeśli ktoś zatai albo zafałszuje cel przybycia i dopiero na miejscu ujawni, że przybył na studia, ale początkowo nie wiedział na jakie i od kiedy je podejmie?

Pomoc materialna i opłata rekrutacyjna

Jeśli by przyjąć i uzasadnić, że prawo do studiowania na zasadach obowiązujących obywateli polskich mają cudzoziemcy wymienieni w art. 43 ust. 2 i 5a PSW, zaś wpis w karcie pobytu: „dostęp do rynku pracy” skutkuje w ich przypadku ograniczeniami jedynie w dostępie do stypendiów i innych praw, może powstać zarzut niekonsekwencji w stosowaniu prawa. Skoro bowiem uznamy, że regulacja z art. 43 ust. 2a PSW nie narusza uprawnień osób z ust. 2 tego artykułu w zakresie odpłatności za studia, to dlaczego miałaby naruszać w zakresie prawa do pomocy materialnej? Generalnie więc powstaje wrażenie, że regulacje PSW nie nadążają za otwarciem się na studentów z zagranicy, zwłaszcza wschodniej. Ewentualnie, że właśnie to otwarcie nie powinno być zbyt obciążające dla budżetu finansującego studia stacjonarne. Tym bardziej że dyscyplina finansów publicznych nie pozwala tu na działania z lekceważeniem brzmienia przepisu, nawet jeśli to brzmienie wydaje się prowadzić do niezamierzonych czy nierozsądnych skutków. Podobnie jak brzmienie art. 98 ust. 1 pkt 4 PSW okazuje się nie pozwalać na zaniechanie pobierania opłat rekrutacyjnych od cudzoziemców. Choć do niedawna „zastępowano” je w ich przypadku usuniętą z rozporządzenia do art. 44 PSW tzw. zwiększoną o 200 euro opłatą za pierwszy rok, nazywaną potocznie „rekrutacyjną”, choć formalnie nigdy taką nie była.