Wielki skok jakościowy

Fundacja na rzecz Nauki Polskiej uruchamia wielki projekt pt. Międzynarodowe Agendy Badawcze. Prof. Maciej Żylicz, prezes FNP, wyjaśnia na czym on polega i czemu ma służyć.  

26 listopada br. Fundacja na rzecz Nauki Polskiej rozpoczęła pierwszy konkurs na utworzenie międzynarodowych agend badawczych (MAB). Inicjatywę tę planowaliśmy od kilku lat i bardzo się cieszę, że w  tym roku możemy ją zrealizować.

Międzynarodowe agendy badawcze mają być miejscami, w których prowadzone będą badania naukowe na najwyższym poziomie. Chcielibyśmy także, aby wyznaczyły one w naszym kraju nowe standardy w zarządzaniu nauką, otwartości i wolności uprawiania nauki (np. zatrudniani w nich będą – na podstawie międzynarodowych konkursów – najlepsi uczeni, niezależnie od tego, czy pracowali wcześniej w Polsce, czy za granicą). Poprzez pomoc w stworzeniu w  Polsce nowych struktur badawczych chcielibyśmy udowodnić sobie samym, a także naszym kolegom politykom, że uprawianie dobrej nauki przynosi wymierne korzyści społeczeństwu (w tym także gospodarce). Jeden z laureatów Nagrody Nobla powiedział, że aby uprawiać naukę stosowaną, trzeba najpierw mieć odkrycia naukowe, które można zastosować. I ta właśnie myśl przyświecała nam przy powołaniu do życia programu, w wyniku którego mają w Polsce powstać instytucje naukowe nowego typu.

Pierwszym etapem drogi do tego celu jest rozpisanie konkursu na przyszłych kierowników agend badawczych. Mają to być uczeni, których autorytet i dotychczasowe osiągnięcia naukowe są uznane przez środowisko międzynarodowe – bo dzisiejsza nauka jest międzynarodowa. Powinny to być zatem osoby, których nazwiska będą przyciągały najlepszych uczonych z całego świata. Kandydaci na kierowników MAB-ów muszą przedstawić wizję (program) utworzenia nowej struktury, zarys kierunków jej rozwoju naukowego, sposób zarządzania i  usytuowania prawnego planowanej jednostki. Ważne jest, aby jednostka realizująca międzynarodową agendę badawczą nie powielała schematu działania już istniejących na świecie instytucji. Ma ona mieć oryginalny program badań określający jasno sprecyzowane wyzwanie – problem naukowy lub społeczno-gospodarczy, wpisujący się w  zakres krajowych inteligentnych specjalizacji (KIS). Program powinien cechować się także nowatorskim i konkurencyjnym podejściem do jego rozwiązywania, co z kolei ma stworzyć jednostce realizującej MAB warunki do zdobycia czołowej pozycji na świecie wśród jednostek zajmujących się podobną tematyką, a także pozyskanie partnerów gospodarczych.

Ważnym elementem programu jest wymóg znalezienia przez przyszłego kierownika agendy badawczej (który jednocześnie będzie pierwszym liderem zespołu naukowego w MAB) silnego instytucjonalnego partnera zagranicznego, który (wraz z kierownikiem) doprecyzuje program badawczy oraz zaproponuje skład Międzynarodowego Komitetu Naukowego, którego zadaniem będzie m.in. przeprowadzanie międzynarodowych konkursów na pozostałych liderów zespołów naukowych oraz ciągła praca nad doskonaleniem i ewentualnymi zmianami programu badawczego jednostki. Wielu partnerów zagranicznych, takich jak Towarzystwo Maksa Plancka, Europejskie Laboratorium Biologii Molekularnej (EMBL) czy CERN, wyraziło wolę uczestnictwa w programie MAB. Oczywiście ich zaangażowanie zależy od oddolnych inicjatyw osób chcących tworzyć poszczególne MAB-y.

Projekt MAB może być realizowany w instytucji, która spełnia kryteria jednostki naukowej w Polsce, zdefiniowanej w ustawie o zasadach finansowania nauki. Może być także realizowany w nowej jednostce naukowej, utworzonej specjalnie do tego celu, np. w fundacji lub spółce. Ważne jest, aby jednostka realizująca MAB spełniała wszystkie warunki opisane w dokumentacji konkursowej. Chcę zwrócić uwagę na jeden z nich, mianowicie na nadzorczą rolę Międzynarodowego Komitetu Naukowego, do którego zadań ma należeć m.in. dokonanie wyboru spośród kandydatów zgłoszonych w ramach otwartego międzynarodowego konkursu liderów zespołów, mających pracować naukowo w jednostce realizującej MAB, jako swoim podstawowym miejscu pracy. Oznacza to m.in., że warunki zatrudnienia tak wyselekcjonowanych osób nie będą podlegały ograniczeniom ze strony istniejących struktur uniwersytetów czy instytutów naukowych.

Czy jest więc możliwe utworzenie autonomicznego MAB-u  wewnątrz np. uniwersytetu czy instytutu PAN? Tak, ale umowa międzynarodowa między tą istniejącą już instytucją a partnerem zagranicznym musi zapewniać realizację warunków stawianych MAB, a więc m.in. autonomię i sposób wybierania dyrektora tworzonej jednostki, a także wspomnianą powyżej procedurę wyboru przyszłych liderów zespołów naukowych. Ekspertyzy prawne dotyczące tych zagadnień znajdują się na stronie internetowej FNP (www. fnp.org.pl).

Wyodrębniona jako MAB struktura powinna być zarządzana wg zasad promowania najwyższej jakości naukowej. Wychodzimy z założenia, że czasami łatwiej i  szybciej można wprowadzić zasady promocji najlepszych uczonych, kiedy robi się to na podstawie umowy międzynarodowej. W  naszych warunkach żmudne budowanie takich zasad od podstaw, bez parasola bezpieczeństwa umowy międzynarodowej, często okazuje się niemożliwe.

Jednym z warunków sukcesu MAB-ów jest ciągłość ich istnienia po 7-letnim okresie finansowania, a  więc po roku 2023. Jednostka taka po 3-4 latach istnienia powinna poddać się ocenie parametrycznej i uzyskać dotację na działalność statutową, a  także powinna skutecznie konkurować o granty krajowe i zagraniczne, co oznacza, że musi wyróżniać się w krajobrazie europejskiej nauki. Na każdy MAB w okresie pierwszych 5 lat istnienia można uzyskać finansowanie do ok. 35 mln zł, a po ocenie śródokresowej jednostki – dodatkowe finansowanie na poziomie kilku mln zł z możliwymi wyjątkami (powyżej 10 mln zł). Środki te mają być przeznaczone na finansowanie badań naukowych (w tym finansowanie wynagrodzeń), nie będzie można natomiast finansować z nich budowy nowych laboratoriów. Zależy nam, aby MAB-y posiadały partnerów lokalnych, którzy nie tylko udostępnią im (odpłatnie lub nie) laboratoria i unikatową aparaturę, ale także umożliwią kształcenie młodej kadry naukowców (np. studentów i doktorantów).

Polska przeznaczyła na utworzenie MAB-ów ok. 126 mln euro z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (w ramach Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój, Oś IV: zwiększenie potencjału naukowo-badawczego, Działanie 4.3: Międzynarodowe Agendy Badawcze, którego realizacja została powierzona FNP). Fundusze te wystarczą na stworzenie ok. 10 MAB-ów. Warunki konkursu w programie MAB zostały opracowane tak, aby jednostki realizujące ten program mogły jednocześnie starać się o dodatkowe finansowanie w programie Horyzont 2020, w ramach programu Teaming of Excellence i uzyskać z tego źródła wsparcie w granicach 15 mln euro.

Chciałbym serdecznie zachęcić wszystkich badaczy poszukujących wielkich wyzwań do spróbowania swoich sił w  programie MAB. To wyjątkowa szansa na stworzenie od podstaw zupełnie nowej jakości. Na naukową i finansową wolność, na realizowanie ambitnych projektów badawczych, na uniezależnienie się od administracyjnych ograniczeń, zbyt często będących barierą w pracy badawczej w naszym kraju.

I na koniec uwaga natury technicznej: proszę się nie przerażać bardzo napiętymi terminami pierwszego konkursu – dokumenty konkursowe (tzw. pierwszą część wniosku) chcielibyśmy otrzymać od wnioskodawców już do 15 stycznia 2016 r. Jednakże następny konkurs rozpoczniemy natychmiast po rozstrzygnięciu pierwszego (prawdopodobnie w  czerwcu 2016 r.), a powtórzymy go jeszcze raz w 2017 r.

Jestem przekonany, że powstanie w naszym kraju międzynarodowych agend badawczych będzie dla nauki w Polsce szansą na wielki skok jakościowy i upowszechnienie się najlepszych standardów uprawiania badań naukowych. Czekamy na ludzi, którzy nie boją się podjąć wyzwania stworzenia i poprowadzenia ich.

Maciej Żylicz