Analizowaną instytucją jest Instytut Farmakologii PAN w Krakowie (IFarm), który od początku lat 70. ubiegłego wieku zajmuje się między innymi zagadnieniami neuro– i psychofarmakologii. Zasadnicze znaczenie w pracach Instytutu mają zagadnienia związane z wyjaśnieniem mechanizmów działania leków przeciwdepresyjnych, przeciwlękowych czy antypsychotycznych, jak również poznanie mechanizmów występujących w uzależnieniach lekowych czy schorzeniach neurodegeneracyjnych. O ile największym problemem zdrowotnym krajów „trzeciego świata” są infekcje (malaria, HIV itd.), to w krajach rozwiniętych (Unia Europejska, USA itd.) największym obecnie problemem są choroby centralnego układu nerwowego (CUN), takie jak zaburzenia psychiczne czy schorzenia neurologiczne. Stanowią one około 25% obciążenia wszystkimi schorzeniami, jest to więcej niż obciążenie chorobami układu krążenia (około 18%), czy nowotworami (również ok. 18%). Tematyka pracy Instytutu jest zatem na czasie, tym bardziej że, jak się wydaje, funkcjonowanie mózgu i jego schorzenia to największe zagadki współczesnej nauki.

Dzięki prostym metodom stosowanym w naukometrii, takim jak liczba publikacji w danej tematyce, analiza liczby cytowań tychże czy też liczonego dla nich indeksu Hirscha*, postanowiłem zidentyfikować wiodące w Instytucie tematyki badawcze oraz sprawdzić, jak wyglądają one na tle osiągnięć całego kraju oraz w porównaniu z Instytutami im. Maxa Plancka (IMP). Jest to wiodąca w skali światowej instytucja naukowa, której kilka placówek (m.in. w Monachium, Frankfurcie czy Getyndze) prowadzi badania zbliżone do tych w IFarm. O wytypowanie wiodących zagadnień, którymi zajmuje się IFarm, zostali poproszeni wszyscy samodzielni pracownicy nauki zatrudnieni w Instytucie. By wyeliminować zagadnienia niszowe, warunkiem, który analizowana tematyka musiała spełnić, było ponad 50 publikacji w tej tematyce w skali kraju oraz/lub 1000 cytowań tych prac oraz/lub indeks H≥15 w okresie ostatnich 15 lat (od roku 2000 do lipca 2015). Zidentyfikowałem 21 takich zagadnień, które zgrupowałem w 7 tabelach.

Tabela 1 pokazuje dokonania Instytutu w tematyce związanej z mechanizmami działania leków przeciwlękowych. Schorzenia lękowe to najczęstsze zaburzenia psychiczne. Instytut publikuje około połowy wszystkich prac krajowych, uzyskując około 75% wszystkich polskich cytowań. Ponadto od jednego (Tab. 1.1) do pięciu (Tab. 1.2.) najczęściej publikujących w tej tematyce polskich autorów pochodzi z IFarm, podobnie jak 9 z 10 (Tab. 1.1.) czy wszystkie 10 (Tab. 1.2.) najczęściej cytowanych w tej tematyce prac. Tak oceniana jakość prac w tematyce leki przeciwlękowe (Tab. 1.2) jest porównywalna z tą uzyskaną przez IMP.

Tab. 1.  Lęk, 

Leki przeciwlękowe, modele zwierzęce lęku

Instytut dominuje również w dziedzinach związanych z mechanizmami działania leków przeciwdepresyjnych. Depresja to najbardziej kosztowne zaburzenie psychiczne – jej koszt w kraju to około 17 miliardów złotych rocznie. Tabela 2 pokazuje, że od 50 do 84% prac o tej tematyce pochodzi z IFarm, podobnie jest z liczbą cytowań. Spośród 5 najczęściej publikujących polskich autorów od 4 do 5 jest z Instytutu, podobnie jak od 7 do 8 najczęściej cytowanych w tej tematyce publikacji. Poziom publikacji Instytutu nie odbiega znacząco od poziomu prac z IMP.

Tab. 2. Depresja, 

Leki przeciwdepresyjne, modele zwierzęce depresji, cytokiny-, cynk-, magnez- a depresja

W tematyce związanej ze schizofrenią, która jest najcięższym schorzeniem psychicznym, Instytut nie dominuje w sposób bezwzględny w skali krajowej (patrz: Tabela 3), ale i tutaj od 5 do 6 najczęściej cytowanych polskich prac ma jego afiliację. Wszyscy najczęściej publikujący autorzy prac dotyczących modelowania schizofrenii na zwierzętach pochodzą z IFarm, a jakość publikacji jest porównywalna z tą z IMP.

Tab. 3 Schizofrenia

Leki antypsychotyczne, modele schizofrenii

Ważnym zagadnieniem, którym od lat zajmuje się IFarm, jest tematyka receptorów dla neuroprzekaźników mózgowych (patrz: Tabela 4). W tematyce związanej z przekaźnictwem opartym na systemie kwasu glutaminowego (najbardziej rozpowszechniony mózgowy neuroprzekaźnik o charakterze pobudzającym, który buduje ponad 60% naszych komórek nerwowych) znaczenie publikacji Instytutu jest wiodące. Od 4 do 5 najczęściej publikujących w kraju autorów jest zatrudnionych w Instytucie, a od 4 do 8 najczęściej cytowanych prac pochodzi z Instytutu, którego dokonania nie odbiegają znacząco od tego, co publikowane jest przez IMP. Podobnie jest z tematyką dotyczącą receptorów typu NMDA (działa na nie np. taki lek, jak głośna ostatnio ketamina) czy receptorów serotoninowych albo receptorów GABA B. GABA (kwas gamma-aminomasłowy), to podstawowy hamujący neuroprzekaźnik w mózgu, tworzący ok. 40% komórek nerwowych.

Tabela 4. Receptory dla wybranych neuroprzekaźników

Receptory dla glutaminianu, receptory NMDA, receptory serotoninowe, GABA B

Obszernym rozdziałem w pracach Instytutu są uzależnienia lekowe i mechanizmy działania substancji uzależniających czy przeciwbólowych (patrz: Tabela 5). W tej dziedzinie Instytut wyraźnie dominuje w skali krajowej w tematyce dotyczącej endogennych kanabinoidów (własna marihuana mózgu), kokainy czy morfiny, gdyż od 8 do 10 najczęściej cytowanych w kraju prac pochodzi z Instytutu. Jego dokonania w tych tematykach nie odstają od tych z IMP.

Tabela 5. Uzależnienia, ból

 Grupy zajmujące się zagadnieniami związanymi z chorobą Parkinsona czy innymi schorzeniami neurodegeneracyjnymi też wypadają bardzo dobrze (Tabela 6).

Tabela 6. Schorzenia neurodegeneracyjne

W zagadnieniach metodologicznych (Tabela 7) związanych z problematyką mikrodializy mózgu Instytut dostarcza około 1/3 prac i cytowań krajowych, przegrywając jednak zdecydowanie z IMP, natomiast dominuje wyraźnie w badaniach z użyciem modelu chronicznego łagodnego stresu, który jest przykładem modelowania anhedonii – niezdolności do odczuwania przyjemności, występującej w depresji.

Tabela 7. Metodologie

Tabele 1-7. Kolejno liczba publikacji, cytowań tych publikacji i ich współczynnika H  w okresie 2000-2015. Liczby w kolumnach dotyczą kolejno tych wartości w Polsce, w Instytucie Farmakologii PAN (IFarm), podane również jako % wyniku krajowego i w Instytutach im. Maxa Plancka (IMP). Nazwiska tych z 5 najczęściej publikujących polskich autorów w tej tematyce,  którzy pracują w IFarm uszeregowane wg liczby prac. Liczby na końcu: 9/10 - z 10 najczęściej cytowanych publikacji w kraju w tej tematyce 9 ma afiliację IFarm.

 Analizy tego typu można też prowadzić dla obszaru całego świata. W najbliższej mi tematyce związanej z przeciwdepresyjnym działaniem związków wpływających na receptory metabotropowe dla glutaminianu (Tabela 8), Instytut dostarcza około 20% światowej liczby publikacji i cytowań; 6 z 10 najczęściej publikujących o tym zagadnieniu na świece autorów pochodzi z IFarm, podobnie jak 5 z 20 najczęściej cytowanych z tej tematyki publikacji.

Tabela 8

Tabela 8. Kolejno liczba publikacji, cytowań tych publikacji i ich współczynnika H  w okresie 2000-2015. Liczby w kolumnach dotyczą kolejno tych wartości w Polsce, w Instytucie Farmakologii PAN (IFarm), podane również jako % wyniku krajowego. Nazwiska tych z 10 najczęściej publikujących autorów w tej tematyce,  którzy pracują w IFarm, uszeregowane wg liczby prac. Liczby na końcu 5/20 - z 20 najczęściej cytowanych publikacji w kraju w tej tematyce 5 ma afiliację IFarm.

Podsumowując: choroby CUN to największy problem zdrowotny w krajach rozwiniętych. Prace IFarm dotyczą tej właśnie tematyki, a Instytut jawi się jako niekwestionowany lider w skali kraju (a czasem i świata – patrz Tab. 8). Sukces Instytutu bierze się również z wieloletniego zaangażowania w te problemy (podjęte na początku lat 70. ubiegłego stulecia przez prof. Jerzego Maja i popierane przez kolejnych dyrektorów tej instytucji). Wydaje się również, że tematyka ta powinna być kontynuowana w przyszłości.

Przyjęta tu metodologia może pozwalać na wyłanianie krajowych liderów w rozmaitych tematykach badawczych, a opracowania takie jak to mogą być w przyszłości (nie dotyczy to parametryzacji 2013-2016, ale następnych) jedną z podstaw do przyznawania instytucjom naukowym kategorii A+.