60 lat polskiej atomistyki

60 lat temu narodziła się polska atomistyka. 4 czerwca 1955 roku decyzją Prezydium Rządu powołano Instytut Badań Jądrowych w Świerku (później placówka ta otrzyma imię swojego pierwszego dyrektora, prof. Andrzeja Sołtana), pierwszy tego typu ośrodek naukowo-badawczy w Polsce. Było to możliwe dzięki odtajnieniu przez USA, Wielką Brytanię i ZSRR prac związanych z fizyką jądrową i udostępnieniu innym krajom technologii jądrowych. Pierwszym dyrektorem ośrodka w Świerku został prof. Andrzej Sołtan.

Choć szkice polskiego reaktora powstały w 1954 roku w warszawskim Zakładzie Fizyki Cząstek Elementarnych Polskiej Akademii Nauk, to pierwszy reaktor jądrowy EWA (Eksperymentalny, Wodny, Atomowy) udało się wybudować w 1958 roku. Gotowa jego konstrukcja została przekazana przez ZSRR. Naukowcy wykorzystywali go do produkcji izotopów promieniotwórczych oraz badań prowadzonych na wiązkach neutronów z kanałów poziomych. Wraz z reaktorem EWA powstała w Świerku Centrala Odpadów Promieniotwórczych, a w wojskowym forcie w Różanie zlokalizowano Składowisko Odpadów Promieniotwórczych. To dzięki reaktorowi EWA ośrodek w Świerku stał się znaczącym w świecie centrum rozwoju badań i technik jądrowych.

W tym samym czasie w Krakowie wybudowano cyklotron U-120, a z krakowskiego oddziału IBJ powstał samodzielny Instytut Fizyki Jądrowej, obecnie noszący imię prof. Henryka Niewodniczańskiego, swojego pierwszego dyrektora.

Dzięki doświadczeniom na skonstruowanych w Świerku reaktorach mocy zerowej (MARYLA, ANNA, AGATA) możliwe było wybudowanie całkowicie polskiego reaktora jądrowego MARIA. Choć uruchomiono go w 1974 roku, to dzięki systematycznym modernizacjom do dziś jest jednym z najnowocześniejszych tego typu urządzeń w całej Europie. Reaktor MARIA służy obecnie przede wszystkim jako źródło wysokiego strumienia neutronów. Wykorzystuje się je nie tylko do badań naukowych, ale również do napromieniania materiałów tarczowych wykorzystywanych do produkcji izotopów promieniotwórczych i źródeł promieniowania stosowanych w przemyśle, ochronie środowiska i zdrowia. Przykładem znaczenia pracy reaktora dla medycyny jądrowej jest napromienianie tarcz uranowych, z których uzyskuje się molibden 99, a w wyniku jego rozpadu – technet 99m. To podstawowy element procedur medycyny nuklearnej (ponad 80% udziału), a już w 2013 roku NCBJ osiągnął 18% jego światowych dostaw. Reaktor MARIA wytwarza też całą gamę innych radioizotopów, które stanowią bazę preparatów eksportowanych pod marką POLATOM do 80 krajów na całym świecie. Reaktor właśnie uzyskał przedłużenie pozwolenia na pracę do 2015 roku i nic nie wskazuje na to, żeby problemem było przedłużenie o kolejne 20 lat.

W Świerku zajmowano się również techniką akceleracji elektronów i protonów (akcelerator protonowy ANDRZEJ). Zdobyte doświadczenia pozwoliły na instalację urządzeń do badań radiograficznych i fotoaktywacyjnej analizy chemicznej w zakładach wzbogacania rudy miedzi, co przyczyniło się do opracowania i produkcji akceleratorów NEPTUN 10P, służących do radioterapii nowotworów.

Rozwijano też techniki obliczeniowe, najpierw na uruchomionej w 1965 roku w Świerku duńskiej maszynie cyfrowej GIER firmy A/S Regnecentralen, a od 1974 roku na nowoczesnym komputerze amerykańskim CYBER produkcji Control Data Corporation. W 2009 roku rozpoczęto realizację projektu Centrum Informatyczne Świerk, w wyniku którego powstała jedna z największych mocy obliczeniowych w kraju.

Instytut w Świerku prowadził również prace wspomagające budowę Elektrowni Jądrowej Żarnowiec, zrealizował badania charakterystyk reaktorów energetycznych w Nowym Woroneżu (b. ZSRR) i w Kozłoduju (Bułgaria) oraz współpracował przy uruchomieniu produkcji urządzeń dla elektrowni jądrowej EJ Pacs (Węgry). W Instytucie Badań Jądrowych realizowano prace z fizyki jądrowej wysokich i niskich energii, chemii jądrowej, fizyki i techniki reaktorowej. Nawiązano współpracę z najważniejszymi ośrodkami naukowymi świata, m.in. ze Zjednoczonym Instytutem Badań Jądrowych w Dubnej pod Moskwą i Europejską Organizacją Badań Jądrowych w Genewie oraz wieloma instytutami europejskimi. Uruchomiono program badań podstawowych, kontynuowany dziś w Narodowym Centrum Badań Jądrowych.

Silna pozycja Instytutu Badań Jądrowych oraz postawa jego pracowników w latach tworzenia „Solidarności” sprowokowały reakcję ówczesnych władz. W 1982 roku dokonano rozbicia instytutu na trzy jednostki: Instytut Problemów Jądrowych i Instytut Energii Atomowej (oba w Świerku) oraz Instytut Chemii i Techniki Jądrowej (w Warszawie na Żeraniu). 1 września 2011 roku z dwóch pierwszych instytutów powstało Narodowe Centrum Badań Jądrowych.

Obecnie istnieją w Polsce trzy instytuty naukowe wywodzące się z Instytutu Badań Jądrowych: Narodowe Centrum Badań Jądrowych oraz Zakład Unieszkodliwiania Odpadów Promieniotwórczych (Świerk), Instytut Chemii i Techniki Jądrowej (Warszawa), Instytut Fizyki Jądrowej (Kraków). Naukowcy ściśle współpracują ze sobą, biorąc udział w wielu krajowych i międzynarodowych projektach naukowych i rozwojowych. Przykładem owocnego współdziałania jest m.in. zawarta 12 marca br. w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów umowa z największym francuskim ośrodkiem badawczym Commissariat à l’énergie atomique et aux énergies alternatives (CEA). Porozumienie ma na celu rozwijanie technologii jądrowych w Europie, szczególnie w kontekście oceny bezpieczeństwa instalacji jądrowych, badania materiałów na potrzeby obecnych reaktorów i źródeł przyszłości oraz pozyskiwania izotopów niezbędnych dla przemysłu i medycyny. Instytuty atomistyczne włączyły się również aktywnie w realizację Polskiego Programu Energetyki Jądrowej.

11 czerwca na Zamku Królewskim w Warszawie, podczas uroczystości z okazji 60-lecia polskiej atomistyki, wybitni specjaliści z obszaru badań atomowych otrzymali wysokie odznaczenia państwowe.