Po zmianie ustrojowej na przełomie lat 80. i 90. ubiegłego wieku nastąpił w Polsce gwałtowny wzrost liczby doktorantów. W 1990 roku ich liczba wynosiła 2695, natomiast w roku akademickim 2013/14 było w Polsce 43 358 uczestników studiów doktoranckich. Jednak system realizacji tych studiów spotykał się z wieloma uwagami zarówno ze strony organizujących je instytucji (uczelni, instytutów naukowych PAN i branżowych), jak i ich uczestników. Uwzględniając wspomniane okoliczności, 13 marca 2014 r. Rada Główna Nauki i Szkolnictwa Wyższego postanowiła, że z własnej inicjatywy opracuje opinię dotyczącą problematyki studiów doktoranckich i mobilności młodych naukowców. W tym celu został powołany zespół, do którego zaproszono również ekspertów zajmujących się omawianą problematyką, niebędących członkami Rady, w tym przedstawicieli Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich, Krajowej Reprezentacji Doktorantów oraz Rady Młodych Naukowców.

Fot. Stefan CiechanPrzedstawiony raport, umieszczony na stronie internetowej Rady Głównej, zawiera siedem rozdziałów. Po krótkim wprowadzeniu dwa rozdziały zawierają odpowiednio wykaz dotychczasowych opracowań na temat studiów doktoranckich ogłoszonych w kraju i za granicą oraz omówienie modeli studiów doktoranckich i zróżnicowania charakteru doktoratów w krajach Europy Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych. W konkluzji tych rozdziałów raport sugeruje, że ewentualne zmiany w modelu kształcenia doktorantów w Polsce powinny uwzględniać trendy międzynarodowe i nie pozostawać w sprzeczności z tym, co się dzieje w Europie. Kolejny rozdział poświęcony jest omówieniu organizacji studiów doktoranckich w Polsce. Rozpoczyna go zestawienie obowiązujących przepisów prawnych, na podstawie których realizowane są studia doktoranckie, a następnie przedstawia się opinie środowisk naukowych reprezentujących różne podmioty prowadzące studia. Mobilność młodych naukowców, w tym ocena istniejących rozwiązań oraz nowe propozycje, stanowi treść kolejnego rozdziału raportu. Podkreślono w nim doniosłą rolę odbywania staży zagranicznych w kształceniu doktorantów, a także zwrócono uwagę na niejednoznaczność przepisów dotyczących zwolnienia z opodatkowania stypendiów. W końcowym rozdziale zostały przedstawione opinie, problemy i sugestie zgłaszane przez środowisko doktorantów.

Dyskusja prowadzona w czasie prac zespołu, którego przedstawiciele reprezentowali zarówno środowiska naukowe, jak i środowisko uczestników studiów doktoranckich, wykazała złożoność podjętego problemu. Nierzadko opinie i interesy tych grup znacznie się różniły, wszyscy jednak zgodnie twierdzili, że należy uporządkować przepisy prawne, które regulują przebieg studiów doktoranckich.

Podsumowując dyskusję, przedstawiciele wszystkich grup i środowisk zgodnie przyjęli wymienione dalej postulaty.

Należy zadbać o wysoką jakość studiów doktoranckich i podtrzymać tradycyjne podejście do – mającego naukową konotację – stopnia doktora. Trzeba jednoznacznie określić status uczestników studiów doktoranckich. Instytucje przyjmujące kandydatów na studia doktoranckie powinny zapewnić im właściwe warunki prowadzenia badań oraz wsparcie finansowe na czas trwania studiów. Jednocześnie należy uporządkować system stypendiów, tak aby – z jednej strony – zagwarantować dochody na poziomie, który nie zmuszałby do podejmowania dodatkowej pracy, z drugiej zaś – ograniczać możliwość uzyskiwania środków z różnych źródeł na realizację tych samych zadań lub w związku z tymi samymi osiągnięciami. W trakcie przebiegu studiów nacisk powinien być położony na realizację zadań badawczych w połączeniu z możliwością indywidualnego toku zaliczania zajęć. Zajęcia dla doktorantów powinny stanowić element wspierający realizację badań naukowych. Istnieje potrzeba wypracowania rozwiązań, które będą sprzyjać umiędzynarodowieniu studiów, a przede wszystkim umożliwią doktorantowi odbycie stażu zagranicznego. Należy dążyć do zwiększenia liczby doktoratów realizowanych we współpracy z instytucjami z otoczenia społeczno-gospodarczego (nie wydaje się jednak celowe różnicowanie kategorii doktoratów). Programy studiów doktoranckich powinny być zaplanowane w ten sposób, aby doktorant – w szczególności przez udział w zajęciach – nabył wiedzę i umiejętności z zakresu metodyki badań naukowych, w tym: formułowania problemu badawczego, planowania badań, prowadzenia eksperymentów, opracowywania wyników, wnioskowania, redagowania raportów, przygotowania publikacji i publicznej prezentacji swoich osiągnięć (również w języku angielskim), a także z zakresu pozyskiwania środków na prowadzenie badań i aplikowania o staże zagraniczne. Powinien też zdobyć wiedzę z zakresu ekonomii/biznesu, ochrony własności intelektualnej i etyki zawodowej. Wydaje się celowe wprowadzenie działań zmierzających do weryfikacji jakości studiów oraz monitorowania przez jednostkę postępu prac doktoranta. Należy uściślić zasady przedłużania studiów doktoranckich. Powinno się także rozważyć rezygnację z egzaminu z dyscypliny dodatkowej. Instytucja prowadząca kształcenie na poziomie doktorskim powinna jasno określić i podać do wiadomości publicznej obowiązki każdej strony zaangażowanej w tym procesie – doktoranta, jego opiekuna i swoje. Należy wreszcie rozważyć wprowadzenie zewnętrznej weryfikacji jakości kształcenia na studiach doktoranckich.

Postulowane zmiany wynikają z troski o zapewnienie wysokiego poziomu studiów doktoranckich poprzez korektę zasad organizacji ich przebiegu oraz programu, a także dostosowanie liczby słuchaczy do posiadanego potencjału jednostki prowadzącej studia. Zwiększyłoby to szansę tej elitarnej grupy młodych ludzi na znalezienie satysfakcjonującej pracy zawodowej.

Prof. dr hab. Andrzej Sobkowiak, chemik, Politechnika Rzeszowska, Rada Główna Nauki i Szkolnictwa Wyższego